28
Protaqorun dediyi kimi, hər şeyin ölçüsüdür. İnsan azad olduqda, onun haqları
pozulmadıqda, terror və haqsız cəzalarla susdurulmadıqda tam sərbəst qaydada
düşünür və hərəkət edir, öz mənafeyi ilə yanaşı cəmiyyətin ümdə maraqlarını da
ön plana çəkir. Ümumiyyətlə, demokratiya və qorxu uygun gəlməyən
anlayışlardır. Əgər cəmiyyətdə vahimə, xof hissi yaradılırsa, ən vacib məsələ
“qorxu kandarını” keçməkdir. Buna nail olunduqda xalq öz etirazını açıq
bildirməyə qadir olur. Hakimiyyət vəziyyətin bu dərəcəyə gəlib şatmasına
imkan verməməli, etirazın miqyasının böyüməməsi üçün vaxtında öz səhvini
etiraf etməyi bacarmalıdır. Səhvdən nə qədər mümkünsə tez uzaqlaşmaq
hakimiyyətin özünü xilas edə bilər. Hansısa ideal cəmiyyətin mövcudluğundan
deyil, yalnız demokratik quruluş üçün müvafiq sadə bir şəraitin
yaradılmasından söhbət gedir.. Həmin şəraiti isə hakimiyyət yaratmalı, sağlam
mühitin formalaşmasına və inkişafına hərtərəfli köməklik göstərməlidir. Xalq
üçün olan hakimiyyət məhz bu qaydada fəaliyyət göstərir. Xalqın iradəsinə
məhəl qoymadan hakimiyyəti qəsb edənlər isə heç vaxt əsl demokratik
prinsiplərin yaşamasına, fəaliyüyət göstərməsinə razı ola bilməzlər. Onlar məhz
surroqat demokratiya şəraiti yaratmağa qayğı göstərirlər.
Hakimiyyətə gəlmiş siyasətçilər demokratiyanın bərqərar olması, zəfər
çalması üçün məsuliyyət daşımalıdırlar. Ona görə də demokratiyanın
işləməsinin mühüm şərtlərindən biri siyasətçilər tərəfindən özünə nəzarətin və
özünü məhdudlaşdırmanın başa düşülməsidir. Demokratik prinsiplərin, insan
haqlarının hansısa biri pozulursa, bu, hökmən zəncirvari reaksiya xarakteri alır.
İlkin pozğun hərəkət sonrakı əxlaqsızlıqlara yol açır, ədəbsiz ehtirasların
coşmasına şərait yaradır. Əgər seçkilər pozulursa, xalqın iradəsinə məhəl
qoymamağın ifadəsi kimi seçki nəticələri saxtalaşdırılırsa, bu yolla hakimiyyətə
gələn qüvvə demokratiyanın fasadına toxunmasa da, bəlkə ona hətta yeni üzlük
çəksə də, onun daxilini boş anbar binasına döndərir. Belə anbara isə hər cür tör-
töküntüləri yığmaq olar. Seçkilərdə başlanan qanun pozğunluqları digər iri
miqyaslı pozuntulara da yol aşır. Korrupsiya, rüşvət tarlası böyüyür, bu
eybəcərlik məmurların qulluq imtiyazlarına çevrilir. Lakin demokratiya heç də
təkcə seçki demək deyildir, hökumət xalqın rəyinə qulaq asmalıdır. Xalqın
etirazına özündən razılıq əsasında yanaşılmamalıdır, seçkidə qazqnılmış
qələbədən (seçki keçirildikdə isə, bu, Pirrin qələbəsini yada salır) eyforiyaya
qapılmamaqla, hökumət seysmoqraf dəqiqliyi ilə onu müvafiq qaydada qəbu
etməyi bacarmalı, sərbəst toplaşmaq azadlığının həyata keçməsinə, adamların öz
fikrini azad şəkildə ifadə etmələrinə şərait yaratmalıdır.
Demokratiya birinci növbədə qanunun aliliyinə əsaslanır, belə qayda
pozulursa, deməli, onun mahiyyəti də sıradan çıxır. Bunu müşahidə edən xalqda
demokratiyaya inam itir, bəzən hədəfi səhv salan adamlar hətta ona lənət
yağdırmaqdan da çəkinmirlər. Ümidsizlik hesabına onun həyati qüvvələrinə
güvənmək hissi də bütünlüklə ölür.
Uinstion Çörçill vaxilə özünəməxsus bir ironiya ilə demişdi ki,
«Demokratiya pis quruluşdur, lakin bəşəriyyət ondan yaxşı nəyisə icad
etməmişdir». Demokratik prinsiplərə ciddi riayət edildikdə, istənilən cəmiyyəti
29
öz uğurları ilə sevindirir. Demokratiya heç də hansısa ötəri fayda, zərurət
hesabına meydana gəlmir, ona görə də öz mövcudluğunda və inkişafında zaman
məhdudiyyətinə məruz qalmamalıdır. İnsan haqlarına bütünlüklə cavab verən,
cəmiyyət üzvləri arasında azadlığı və bərabərliyi real olaraq təmin edən bu
quruluş elan edildiyi andan öz fəaliyyətini dayandırmamalı, ona fasilə
verməməlidir. Demokratiyanın başlanğıcı olur, lakin onun heç vaxt sonu
olmamalıdır. Ona son qoymaq onun qəbrini qazmaq deməkdir. Madam de Stal
Napoleonu «azadlığın qəbirqazanı» adlandırırdı, XXI əsrin başlanğıcı isə yəqin
ki, bu mübariz qadını dəhşətə gətirərdi. Demokratiyanın fəaliyyəti dayandıqda,
əslində, idarəçilik öz məzmunundan məhrum olur. Pərdələnmiş anarxiya
başlanır. Axı velosiped də daimi hərəkətdə olmalıdır, dayandıqda hökmən
yıxılır.
Bu elə bir quruluşdur ki, imitasiyanı, maskalanmağı sevmir, onda hər şey
dalğalanan bayraq kimi açıq görünməlidir. Burada zahiri görünüş yaratmağa da
ehtiyac duyulmamalıdır. Onun prinsiplərinin düzəlişə ehtiyac duymadan,
dəqiqliklə həyata keçməsi təmin edildikdə, insanlar dövlətin idarə olunmasına
geniş cəlb olunurlar, onun fəaliyyətinə nəzarət etmək hüququna yiyələnirlər.
Xalq həmin prinsipləri pozanları, xalqın etimadından sui-istifadə edənləri və ya
özlərinin layiq olmadıqlarını aşkara çıxaranları, nəinki vəzifələrindən qovmaq ,
hətta hökuməti bütünlüklə dəyişdirmək hüququna yiyələnir. Hakimiyyətin
həqiqi bölgüsü üçün nəzərdə tutulan rıçaqlar xalqa bu səlahiyyətlərdən istifadə
etmək üçün əlverişli şərait yaradır. Çünki bu rıçaqlar hansısa hakimiyyət
qolunun sui-istifadə etməsinə yol verməmək üçün onun qarşısını almaq və əkslik
gücünə malikdir.
Demokratiyanın pozulması ağır nəticələrə səbəb olur, avtokratik
hakimiyyət yaranır, onun isə diktaturaya keçmək imkanları xeyli genişlənir. Tam
pozulma ilə isə oxlokratiyanın – kütlənin, yığnağın xaosdan xəbər verən
hakimiyyəti meydana gəlir. Bu vaxt əslində cəmiyyətin idarə olunmaması,
anarxiya dövrü başlayır.
Ona görə də demokratiyanı müvəqqəti hal hesab edənlər, ona öz xəbis
məqsədlərini həyata keçirmək üçün vasitə kimi baxanlar, bu nəcib prisiplərə
qarşı görünməmiş xəyanət yolunu tuturlar. Demokratiya heç də ehtirasları
müəyyən müddətə sakitləşdirmək imkanı hesab edilməməlidir, interim – aralıq
dövrü kimi qəbul edilməməlidir. Onu Redyard Kiplinqin «su barışığı» kimi də
güman etmək ağılsızlıqdır. Böyük, taqətdən salan quraqlıq baş verəndə butun
vəhşi heyvanlar yeganə su mənbəyinin yanına toplaşırlar. Maral balaları
leopardlarla birlikdə su içir, ilanlar qabanları sancmırlar. Əvvəlki düşmənçilik
dəhşətli zərurət nəticəsində yaddan çıxır və beləliklə, qısa müddətə «su barışığı»
yaranır. Demokratiya hansısa bir ağrını azaltmaq üçün istifadə edilən həb
deyildir, cəmiyyətin sağlamlığına təminat verən və fasiləsiz axan dirilik suyudur.
Axı insan da digər məməlilər kimi qida çatışmamazlığından daha çox
susuzluqdan, bədənin suyunu itirməsindən əziyyət çəkir və hətta ölümlə
üzləşməli olur. Demokratiya da təkcə insan haqlarına, söz və vicdan azadlığına,