Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış
Yüklə 3,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
6
bölünməsi və ayrı-ayrı qanunların bir-birinə nəzarət etməsi barədə tam əsaslandırılmış təlim yaradıldı. Con Lokkun sələfi Tomas Hobbs (1588-1679-cu illər) dövlətin «Bizim öz dincliyimiz və müdafiəmiz üçün borclu olduğumuz böyük Leviafan» (Leviafan – Bibliya mifologiyasında nəhəng dəniz əjdahasıdır) adlandırır. Bu dövlətdə hökmdar icra, qanunvericilik orqanları və hakim kimi çıxış edir. Mütləq hökmdar nəhayətsiz hakimiyyətə malik olur. Hobbsa görə təbəələr üsyan edə bilməzlər, bunu etdikdə onlar əzilməlidirlər. Con Lokk siyasi hakimiyyətə Hobbsdan tam fərqli qaydada baxırdı və bir adamın mütləq hökmranlığına qarşı çıxırdı. O, İngiltərədəki Şanlı inqilab vaxtı yazdığı «Dövlətin idarə olunması barədə iki traktat» əsərində özündən əvvəlki müəllif kimi insanların sosial cəhətdən təşkil olunmağa başladığı təbiət şəraitini yada salır. Lakin Hobbsdan fərqli olaraq bu cəhəti qeyd edirdi ki, insanlar o vaxt müharibə şəraitində deyil, bərabərlik və azadlıq şəraitində yaşayırdılar. Təbiət qoynunda yaşayan insanlar onların əlindən alına bilinməyən müəyyən təbii hüquqlara - həyat, azadlıq və mülkiyyət hüquqlarına malik idilər. Beləliklə, onlar qarşılıqlı qaydada müqavilə bağlayırdılar ki, öz hüquqlarının müdafiəsinə arxayın olmaq üçün hökumət yaratsınlar. Bu müqavilə qarşılıqlı vəzifələr qoyurdu: hökumət xalqın hüquqlarını himayə edəcək, bu vaxt xalq isə hökumətə qarşı ağıllı qaydada hərəkət edəcəkdir. Lakin əgər hökumət bu müqaviləni pozsa, misal üçün, əgər monarx adamların hüquqlarını qorumaq barədəki vəzifəsini yerinə yetirməkdə uğursuzluğa uğrasa və ya mütləq hakimiyyətə iddia etsə, icmanın razılığı olmadan qanunlar qəbul etsə – xalq özünə yeni hökumət formalaşdırmalıdır. Lokka görə xalq iclası, ancaq əvvəlcədən torpaq sahibləri olan və parlamentdə təmsil olunan aristokratiya idi, heç də torpaqsız kütlə deyildi. Ona görə də Lokk çətinliklə siyasi demokratiyanın tərəfdapı hesab oluna bilərdi, lakin onun ideyaları XVIII əsrdə həm Amerika, həm da Fransa inqilabları üçün mühüm rol oynadı və onun konstitusional hökumət, qanunun idarəçiliyi, hüquqların müdafiəsi barədəki tələbləri dəstəklənərək, tətbiq edilmək üçün istifadə edildi. Lokk mühüm insan haqları barədə müddəanı birinci olaraq əsaslandırmışdır. Bunlara azadlıq, bərabərlirk, şəxsiyyətin və mülkiyyətin toxunulmazlığı daxildir. Bu ideyalarla o, liberializmin banilərindən biri oldu. Fransız maarifçilərinin işləyib hazırladıqları cəmiyyət anlayışı belə bir inama əsaslanırdı ki, hər bir adam öz hüquqlarını bilməli və həyata keçirməlidir. Maarifçiliyin fəlsəfi ideyalarının yayılmasının nəticəsi, dövlətin siyasi problemlərinin həllində hər bir vətəndaşa bilavasitə iştirak etmək hüququnun verilməsi tələbi oldu. Onlardan xeyli əvvəl ingilis filosofu Con Lokk artıq hər bir insanın həyat, azadlıq və mülkiyyət hüququnun təbii, əbədi və onun əlindən alınmaz olduğunu bəyan etmişdi. Hər bir hökmdar idarə etmək hüququnu itirmək istəmirsə, həmin hüquqlara hörmət etməyə borcludur. Qeyd olunan təbii hüquqları bu və ya digər səbəblər üzündən pozmaq istəyənlərdən qorumaq üçün adamlar könüllülük
7
əsasında, onların ağlının hökm etdiyi kimi, ictimai müqavilə bağlayırdılar. Lokkun ictimai müqavilə barədəki nəzəriyyəsi belə bir prinsipdən irəli gəlirdi ki, bu yolla yaradılan nüfuzlu dövlət orqanı vətəndaşların açıq və ya dinməz razılığına söykənə bilər. İctimai müqavilə anlayışı maarifçilik xadimlərinin hazırladıqları cəmiyyət haqqında olan təlimin ən əsas müddəalarından biri oldu. Dövlət, vətəndaşlarının əlindən əsas hüquqlarını – həyat, azadlıq və mülkiyyət hüququnu ala bilməz. Əksinə, o, bunları qorumalıdır, çünki təbii hüquqlar dövlətin yaranmasından əvvəl meydana gəlmişdir. Con Lokkun bu müddəası həqiqətən də insan haqları ideyasının ilkin başlanğıcı olmaqla, Amerika Birləşmiş Ştatlarının 1776-cı ildəki İstiqlaliyyət Deklarasiyasında aydın şəkildə öz əksini tapmışdır. Təsadüfi deyil ki, Lokk XIX-XX əsrlərin siyasi liberalizminin banisi hesab olunur. Şarl Lui Monteskyo (1689-1755-ci illər) Böyük Britaniyanın siyasi həyatını öyrənməsi əsasında hakimiyyətin bölgüsü və hökumətin parlament qarşısında məsuliyyət daşıması təlimini inkişaf etdirdi. Bu, hüquqi dövlətin sonrakı inkişafında həlledici rol oynadı. Monteskyo belə bir qənaətə gəldi ki, azadlıq o qədər də insanların xüsusi əxlaqi keyfiyyətlərinin nəticəsi olmayıb, daha böyük ölçüdə dövlət hakimiyyətinin ağıllı şəkildə məhdudlaqdırılmasının nəticəsidir. Ona görə də o, dövlət hakimiyyətini qanunvericilik, icra və məhkəmə qollarına bölməyi təklif etmişdi. Bunu bir klan və ya oliqarxiya deyil, müxtəlif sosial qrupların nümayəndələri həyata keçirməlidir. Beləliklə, qarşılıqlı şəkildə nəzarəti təmin etmək və hakimiyyətdən sui-istifadə hallarını bütünlüklə yoxa çıxarmaq mümkündür. Belə sui-istifadə isə, Monteskyonun inamına görə, azadlığın itirilməsi demək olardı. Jan Jak Russo (1712-1778-ci illər) isə qədim Yunanıstanın nümunəsi əsasında demokratiya modelini təklif etmişdi. O, azadlıq və bərabərlik prinsiplərini, cəmiyyətin bir hissəsi kimi insanın varlığı ilə birləşdirməyi nəzərdə tutuldu. Onun mühakimələri birbaşa demokratiya prinsiplərinə əsaslanırdı: butun xalq hökmrandır («bütün dövlət hakimiyyəti xalqdan gəlir»), bütün vətəndaşlar bərabər hüquqludur və eyni vaxtda həm qanunverici və həm də hökumət kimi çıxış edirlər. Çoxluğun iradə və hüququ şəxsiyyətin iradə və hüququna ağalıq edir. Qərarlar ümumi iradə ilə qəbul olunur. Ümumi faydaya xidmət edən həqiqi ümumi iradə hamının iradəsindən yuxarıda dayanır, axırıncını ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin maraqları təhrif edə bilər.
ABŞ dövlətinin demokratik əsasları İki min ildən artıq bir fasilədən sonra bəşəriyyət yenidən demokratik dövlət quruluşunun yaranmasının şahidi oldu. Azadlığa və demokratik prinsipləri ilk dəfə özünün İstiqlaliyyət Deklarasiyasında bəyan edən Amerika Birləşmiş Ştatlarının 1789-cu ildə qəbul etdiyi Konstitusiyada bu ideyalar bütünlüklə öz əksini tapdı. Deklarasiyada vəd edildiyi kimi və Əsas Qanunun müddəaları əsasında antik dövrün yadigarı olan, Con Lokkun və fransız
Yüklə 3,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|