Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış
Yüklə 3,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
10
malikdir. Lakin bu nümunə Şərqi Asiyada – Çində yarandığından uzun müddət ərzində onun geniş xüsusiyyətləri dünyanın başqa hissələrinə məlum olmamışdır. Bu hakimiyyət də özünəməxsus olan üstünlüklərə malikdir. Layiq olanların hakimiyyəti mənasını verən meritokratiya termini latın sözü olan
ifadələrindən yaranmışdır, elə idarəetmə prinsipidir ki, ona müvafiq olaraq rəhbər vəzifələri sosial mənşələrindən və maliyyə imkanlarından asılı olmayaraq ən qabiliyətli adamlar tutmalıdırlar. Bunu mümkün edən birinci halda, rəhbərlər xüsusi himayə edilən istedadlar sırasından təyin edilir. Bu sistem özlüyündə aristokratiyaya olduğu kimi, həm də demokratiyaya ziddir. Çünki burada söhbət hansısa silkə mənsubluqdan və xalqın hansısa seçimindən deyil, vəzifəyə təyin olunmadan gedir. İkinci halda isə, obyektiv olaraq istedadlı və zəhmətsevər adamlara ilkin şəraitlərin yaradılmasından gedir. Bu tədbir ona görə vacibdir ki, gələcəkdə onlar azad şəraitlər rəqabətində yüksək ictimai vəzifələr tutmaq imkanına malik olsunlar. Bu termini geniş qaydada istifadəyə ingilis sosioloqu Maykl Yanq vermişdir. Onun 1958-ci ildə çapdan çıxmış «Meritokrakratiyanın yüksəlişi» (1870-2033-cü illər)» antiutopik əsərində futurist (gələcək) cəmiyyət təsvir edilir, həmin sotsiumda ictimai mövqe «intellekt əmsalı» ilə (ingilis dilində IQ – “intelligence quotient”) müəyyən edilir. Sonralar meritokratiya terminində daha pozitiv çalarlar meydana gəldi, bundan, imkan bərabərliyinin tərəfdarları istifadə etməyə başladılar. Digər sosioloq Deniel Bell özünün 1973-cü ildə çapdan çıxmış «Gələcək postindustrial cəmiyyət» kitabında belə güman edir ki, meritokratiya bürokratiyanı ləğv etməyə imkan verəcək, həmçinin bütünlükdə cəmiyyətin sosial quruluşunu dəyişəcəkdir. Meritokratiyanın həyata keçirilməsinə gəldikdə, bir sıra tədqiqatçıların rəyinə görə tarixin müəyyən dövrlərində Çin bu məqsədin reallaşmasına daha yaxın olmuşdur. Axı Birləşmiş Ştatlarda, İngiltərə, Fransa və Rusiyada da Yeni tarix ərzində rəhbər vəzifələrə adamların irəli çəkilməsində və seçilməsində meritokratiya elementləri müəyyən yer tutmuşdur, hətta ümumi prinsiplər mühitində də öz gücünü göstərə bilmişdir. Çində isə meritokratiya bir aparıcı sitem kimi böyük tarixi dövr ərzində mövcud olmuşdur. Sui sülaləsi zamanındha imtahanların üç pilləli sistemindən geniş istifadə edilmişdir. Onun köməyi ilə imtiyazlara yiyələnmək roluna incəsənəti, konfutsiçiliyi və inzibati problemləri digərlərindən daha yaxşı dərk edənlər seçilirdilər. Amerika Birləşmiş Ştatlarında belə bir rəy yayılmışdır ki, artıq orada meritokratiya prinsipi həyata keçirilmişdir. Tomas Cefersonun, Abraham Linkolnun və Franklin Delano Ruzveltin prezident seçilmələrinə görə bu fikrə haqq qazandırmaq olar. Birincinin prezidentliyi dövründə Luiziananın Fransadan satın alınması ilə ölkə ərazisi iki dəfə böyümüş, dövlətə xaricdən təcavüz imkanları xeyli azalmışdı. Abraham Linkoln ölkənin ərazi bütövlüyünü qoruyub saxladı və quldarlığın ləğvinə nail oldu. Franklin Delano Ruzvelt sərt iqtisadi tədbirlərin köməyi ilə Böyük Depressiyanın dağıdıcı gücünü azaltdı. Ancaq ABŞ prezidentləri içərisində Herbert Klark Huver və Kiçik Corc Buş kimi 11
«axsaq ördəklər» də olmuşdur. Birincinin prezidentliyi (1929-1933-cü illər) bir sıra böyük iqtisadi və sosial böhranlarla müşayiət olunmuşdu. Məhz bu dövrdə Böyük Depressiya tüğyan etmişdi. Kiçik Corc Buş isə (2001-2009-cu illərdə) Əfqanıstanda və İraqda müharibə başladı, axırıncıda təcavüz üçün prezidentin gətirdiyi saxta səbəblər öz təsdiqini tapmadı. Hər iki müharibə ABŞ-a trilyon dollarla ölçülən ağır xərclərə başa gəldi. Dünyanın ayrı-ayrı ölkələri meritokratiyanı tətbiq etmələri ilə öyünməsə də, onlar da bu nəcib üsluba biganə qalmamışlar. Çində geniş tətbiq edildikdən az sonra, ərəb şərqində hakimiyyətə gələn Abbasi xilafətində təhsilə, elmə ciddi fikir verildiyi kimi, dövlətin idarə olunmasına istedadlı adamlar cəlb edilirdi, bu məsələdə hətta həmin şəxslərin başqa dinə sitayiş etmələrinə də məhəl qoyulmurdu. Abbasi xəlifələrinin sarayında öz vəzifəsini uğurla icra edən xristianlara və yəhudilərə rast gəlmək təəccüb doğurmurdu. Bu xəlifələr qədim yunan fəlsəfəsinin, xüsusən Platonun və Aristotelin əsərlərinin başqa dillərin köməyi ilə ərəb dilinə tərcümə edilməsinə böyük diqqət verir, qayğı göstərirdilər. Ərəb dilindən isə bu əsərlər İspaniyadakı Kordoba xilafəti vasitəsilə başqa dillərə tərcümə edilib, Avropada yayılırdı. Antik biliklərin Avropadakı intibahında ərəblərin böyük xidməti danılmazdır. Qədim yunan fəlsəfəsindən istifadə edən islam alimləri dini ehkamların izah olunmasında ciddi uğurlar qazanmışdılar. Yunan fəlsəfəsi islam biliklərinin əsaslandırılmasında əvəzedilməz rol oynayırdı. Ona görə də ərəb şərqində Platonun və Aristotelin şöhrəti geniş yayılmışdı və xüsusi məhəbbət əlaməti olaraq onların adları ərəb dili qaydalarına yaxınlaşdırıb, dəyişdirilməklə «Əflatun» və «Ərəstun» kimi məşhurlaşmışdı. Osmanlı imperiyasının banisi Mehmet Fateh də meritokratiyanın tətbiqinə diqqət verərək, sarayındakı imperiya şurasına istedadlı adamları cəlb edirdi. Şuranın köməkliyi ilə o, iri imperiyanı məharətlə idarə edirdi. Avropada da Yeni tarixin başlanğıcından saraylara istedadlı adamların cəlb olunması dəbi yaranmışdı. XVI əsrin sonu, XVII əsrin əvvəllərində Fransa kralı IV Henrinin maliyyə naziri olan Maksimilian Syulli ölkənin maliyyə vəziyyətini möhkəmləndirmişdi. XVII əsrdə Günəş kralı XIV Luinin uzun müddət maliyyə naziri işləmiş Jan Batist Kolber merkantimizmin əsasını qoymaqla, ölkənin iqtisadiyyatına güclü təkan vermiş, ağır müharibə xərclərinin ödənilməsinin öhdəsindən gəlmişdi. İnqilaba qədərki Fransada sonrakı dövrlərdə də güclü maliyyə nazirləri Ann-Robert Jak Turqo və Jan Nekler fəaliffət göstərmişdilər. Turqo ensiklopediyaya maqələlər yazırdı, sərvətin yığılması və bölünməsi barədə məşhur əsərini çap etdirmişdi. İngiltərədə XVI əsrdən başlayaraq saray vəzifələrinə görkəmli elm adamları, tədqiqatçılar cəlb olunmuşdu. Xəzinə kansleri Frensis Bekaon böyük filosof idi. XVIII əsrdə qısa müddətdə faktiki olaraq baş nazir olmş Böyük Uilyam Pitt imperiyanın genişlənməsi və möhkəmlənməsi üçün böyük işlər görməklə yanaşı, Demosfenlə müqayisə edilən istedadlı natiq idi. XIX əsrdə bir neçə dəfə baş nazir olmuş Uilyam Qladston həm də qədim yunan mədəniyyəti üzrə görkəmli mütəxəssis hesab olunurdu. Homer erası barədə elmi əsər yazmışdı. Süveyş kanalı
Yüklə 3,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|