Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış



Yüklə 3,87 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/239
tarix25.07.2018
ölçüsü3,87 Mb.
#59092
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   239

12 

 

səhmlərinin Misirdən alınmasının təşəbbüsçüsü və icraçısı olan digər baş nazir 



Bencamin Dizraeli bir sıra romanların müəllifi idi. XVIII əsr Rusiyasında 

imperatriça II Yekaterina Qriqori Potyomkin kimi hətta zadəgan olmayan 

istedadlı şəxsləri mühüm dövlət vəzifələrinə gətirmişdi. 

Bəzi ölkələrdə isə meritokratiya pərdəsi altında aparılan ayrı-seçkilik 

siyasəti biabırçı nəticələrə səbəb olurdu. Rozeziyada (indiki Zimbabve 

Respublikası) 1979-cu ilə qədər mövcud olan əmlak və təhsil senzi həmin Afrika 

ölkəsində əhalinin qara rəngli mütləq çoxluğunu praktiki olaraq seçkilərdən 

kənərləşdırmışdı. Belə iyrənc aparteidə haqq qazandırmaq üçün bu ölkənin 

başçısı olan Yan Smit o illərdə fəaliyyət göstərən iyrənc qaydaları öz 

memuarında həyasızcasına meritokratiya sistemi adlandırır.  

Meritokratiya isə geniş mənada daha istedadlıların hakimiyyətidir və bu 

prinsipdən bütöv xalqı əzmək üçün istifadə edilməsi onu gözdən salmaqla 

yanaşı, antihumanist bir addımdır. Əksinə, bu konsepsiyaya uyğun olaraq 

cəmiyyətdə təkamülün gedişində rəhbər vəzifələrə bütün sosial təbəqələrdən 

seçilən ən qabiliyyətli adamların irəli çəkilməsi prinsipi bərqərar olur. 

Meritokratiya elə bir sistemin adıdır ki, burada hakimiyyətə, dövlətin idarə 

olunmasına cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrindən ən görkəmli qabiliyyətlərə malik 

olan adamların irəli çəkilməsi prinsipi hökm surur, ona görə də daha istedadlı 

olanların hakimiyyəti adlanır. Damarlarında axan qana və sərvətə görə 

adamların iri vəzifələrə təyin olunması praktikasına son qoyulur. Demokratik 

quruluşla öyünən respublikalarda isə klanların, tayfaların dövlət vəzifələrini ələ 

keçirmələri hesabına meydan sulamaları yoxa çıxmır. 

Maykl Yanq özünün yuxarıda adı çəkilən kitabında XX-XXI əsrlərin 

sərhədində Britaniya cəmiyyətinin transformasiyasından söhbət açır, bu və digər 

resurslara (sosial, mənşə, var-dövlət, əlaqələr və sairə) malik olmaqla sosial 

ierarxiyada adamın yer tutması ilə şərtlənən klassik sinfi bölünmənin yerinə yeni 

ictimai quruluşun gəlməsini təsvir edir. Bu quruluşda artıq yalnız qabiliyyət və 

intellekt insanın sosial vəziyyətini müəyyən etməklə, daimi layiq olanların 

idarəçiliyi – meritokratiya tətbiq edilir. Layiq olmaq (merrit) bu vaxt intellektin 

(IQ) iki elementi və qüvvələrin qoyuluşunun birləşməsi kimi müəyyən 

edilmişdir.  

Yanq sonrakı dövrdə meritokratiyanın yeni silk ayrı-seçkiliyi yaratmaq 

ehtimalından ehtiyat edərək, onun neqativ cəhətə malik olmasını şişirdir. Müəllif 

bildirir ki, 2033-cü ildə Britaniya cəmiyyətində üsyan qalxmsı nəticəsində 

meritokratiyanın sonu baş verəcəkdir. Üsyan iştirakçıları belə güman edirlər ki, 

hər bir adam həyatının özü tərəfindən idarə olunması üçün imkana malik 

olmalıdır. Ona görə də müəllif gəldiyi bu nəticəyə görə meritokratik cəmiyyətin 

xoşa gəlməyən mənzərəsini təsvir edir. Bu cəmiyyət guya qeyri-bərabərlk və bir 

qrup adamların başqaları üzərində ağalığının yeni formasına çevrilir. İntellekt öz 

insaniliyini, öz humanist başlanğıcını itirir.  

Yanqın bu xəbərdarlıqlarına baxmayaraq, həmin sistemin əhəmiyyəti 

qorunub saxlanıldıdı. Termin sonralar yalnız pozitiv rəngə sahib oldu. Böyük 




13 

 

Britniyadan Sinqapura qədər bir çox ölkələrdə meritokratiyaya can atılmağa 



başlandı. 

Digər müəllif, Amartiya Sen isə qeyd edirdi ki, ləyaqət, layiq olmaq 

mütləq deyil, nisbi anlayışdır. Ləyaqətin meyarları cəmiyyətdə ağalıq edən 

dəyərlərlə müəyyən edilir.  

Məhdudiyyətlərdən, ənənələrdən, xurafatlardan azad olan zəkanın, 

biliyin qeyri-məhdud axtarışı, rasionalizmə və nəhayətsiz olaraq proqressə can 

atmaq, maarifçilik epoxasının ən başlıca irslərindən biri, bəlkə də başlıca irsidir. 

Burada bir ədalətli quruluş kimi meritokratiyanın populyar tərifinin mənşəyi 

özünü büruzə verir. Yalnız öz fəaliyyətində daha yüksək bəhrə verənlər, 

səmərəli fəaliyyətə, daha iri yüksəliş əldə etməyə qabiliyyəti  olanlar sosial 

ierarxiyanın yüksək pillələrində olmalıdırlar. Axı cəmiyyətdə «dəni, alaq otu 

sayılan dəlicə buğdadan» ayıran yeganə vasitə dünyanın geniş tutumda 

mənzərəsini formalaşdıran təhsildir, konkret sahələrdəki bütöv bilik 

universumudur. 

Vaxtilə Platon dövlətin idarə edilməsini filosoflara tapşırmaq zərurətini 

qeyd etmişdi. Konfutsi də öz təlimində həmçinin hakimiyyətdə təhsil görmüş 

hökmdarların olması zərurətini moizə edirdi. Lakin zəka və bilik qazanmaq 

Platonda və Konfutsidə özlüyündə qiymətli hadisələr deyildi, onlar ləyaqət və 

ümumi rifaha nail olmaq kimi anlayışlarla qırılmaz surətdə bağlı idi. Beləliklə, 

Konyutsinin təliminin əsas müddəalarından biri humanizmi, insanı sevməyi, 

rəhimdilliyi ifadə edən «jen» prinsipi idi. Konfutsi  iki prosesin – tərbiyə və 

təhsilin birliyini irəli sürürdü. O, təhsilin məqsədini şəxsiyyətin ruhən yüksəlişi, 

onun yüksək əxlaqi keyfiyyətləri daşıyan nəcib insan idealına qədər 

təkmilləşməsi hesab edirdi. 

Meritokratik cəmiyyətdə hər bir kəs layiq olduğu sosial vəziyyətə 

yiyələnir. Layiq olanların hakimiyyəti, finişdə nəticələrin bərabərliyini ön plana 

çəkən digər təlimdən fərqli olaraq, yarışın startındakı imkanların bərabərliyi 

şüarı ilə çıxış edir. 

Meritokratiyanın əsasında rəqabət durur, cəmiyyətdə yüksək vəziyyətə 

nail olmaq və özünü yüksək həyat keyfiyyəti ilə təmin etmək üçün insan daim öz 

qabiliyyətlərini inkişaf etdirməli və bu sahədə digərlərini ötüb keçməlidir. Lakin 

meritokratiya həm də özündə təhlükə gizlədə bilər, bu sahədə heç də klassik 

aristokratiyadan, oliqarxiyadan və ya tiraniyadan geri qalmaya da bilər. Bu vaxt 

meritokratiya yalnız ideologiya kimi qalır. Bir aspekti də qeyd etmək lazımdır ki, 

onun mütləq, tam şəkildə həyata keçməsinin tarixi nümunələri mövcud deyildir. 

Çünki sosial mənşə, var-dövlət, əlaqələr və başqa resurslar əvvəllərdə olduğu 

kimi yenə də bu və ya digər dərəcədə insanın imkanlarını müəyyən edir və sosial 

pilləkən üzrə onun irəliləməsinə müvafiq qaydada təsir göstərir. 

Orta əsrlərdə Suy sülaləsinin hökmranlığı epoxasında (581-681-ci illər) 

Çində dövlət vəzfəsini tutmaq üçün sərt və mükəmməl imtahan sistemi 

meydana gəldi. Tan epoxasının (618-907-ci illər) sonunda imtahan sistemi daha 

da inkişaf etdirildi, hətta sadə mənşəli, sakin erudisiyalı adamlar dövlət 




Yüklə 3,87 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   239




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə