12
səhmlərinin Misirdən alınmasının təşəbbüsçüsü və icraçısı olan digər baş nazir
Bencamin Dizraeli bir sıra romanların müəllifi idi. XVIII əsr Rusiyasında
imperatriça II Yekaterina Qriqori Potyomkin kimi hətta zadəgan olmayan
istedadlı şəxsləri mühüm dövlət vəzifələrinə gətirmişdi.
Bəzi ölkələrdə isə meritokratiya pərdəsi altında aparılan ayrı-seçkilik
siyasəti biabırçı nəticələrə səbəb olurdu. Rozeziyada (indiki Zimbabve
Respublikası) 1979-cu ilə qədər mövcud olan əmlak və təhsil senzi həmin Afrika
ölkəsində əhalinin qara rəngli mütləq çoxluğunu praktiki olaraq seçkilərdən
kənərləşdırmışdı. Belə iyrənc aparteidə haqq qazandırmaq üçün bu ölkənin
başçısı olan Yan Smit o illərdə fəaliyyət göstərən iyrənc qaydaları öz
memuarında həyasızcasına meritokratiya sistemi adlandırır.
Meritokratiya isə geniş mənada daha istedadlıların hakimiyyətidir və bu
prinsipdən bütöv xalqı əzmək üçün istifadə edilməsi onu gözdən salmaqla
yanaşı, antihumanist bir addımdır. Əksinə, bu konsepsiyaya uyğun olaraq
cəmiyyətdə təkamülün gedişində rəhbər vəzifələrə bütün sosial təbəqələrdən
seçilən ən qabiliyyətli adamların irəli çəkilməsi prinsipi bərqərar olur.
Meritokratiya elə bir sistemin adıdır ki, burada hakimiyyətə, dövlətin idarə
olunmasına cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrindən ən görkəmli qabiliyyətlərə malik
olan adamların irəli çəkilməsi prinsipi hökm surur, ona görə də daha istedadlı
olanların hakimiyyəti adlanır. Damarlarında axan qana və sərvətə görə
adamların iri vəzifələrə təyin olunması praktikasına son qoyulur. Demokratik
quruluşla öyünən respublikalarda isə klanların, tayfaların dövlət vəzifələrini ələ
keçirmələri hesabına meydan sulamaları yoxa çıxmır.
Maykl Yanq özünün yuxarıda adı çəkilən kitabında XX-XXI əsrlərin
sərhədində Britaniya cəmiyyətinin transformasiyasından söhbət açır, bu və digər
resurslara (sosial, mənşə, var-dövlət, əlaqələr və sairə) malik olmaqla sosial
ierarxiyada adamın yer tutması ilə şərtlənən klassik sinfi bölünmənin yerinə yeni
ictimai quruluşun gəlməsini təsvir edir. Bu quruluşda artıq yalnız qabiliyyət və
intellekt insanın sosial vəziyyətini müəyyən etməklə, daimi layiq olanların
idarəçiliyi – meritokratiya tətbiq edilir. Layiq olmaq (merrit) bu vaxt intellektin
(IQ) iki elementi və qüvvələrin qoyuluşunun birləşməsi kimi müəyyən
edilmişdir.
Yanq sonrakı dövrdə meritokratiyanın yeni silk ayrı-seçkiliyi yaratmaq
ehtimalından ehtiyat edərək, onun neqativ cəhətə malik olmasını şişirdir. Müəllif
bildirir ki, 2033-cü ildə Britaniya cəmiyyətində üsyan qalxmsı nəticəsində
meritokratiyanın sonu baş verəcəkdir. Üsyan iştirakçıları belə güman edirlər ki,
hər bir adam həyatının özü tərəfindən idarə olunması üçün imkana malik
olmalıdır. Ona görə də müəllif gəldiyi bu nəticəyə görə meritokratik cəmiyyətin
xoşa gəlməyən mənzərəsini təsvir edir. Bu cəmiyyət guya qeyri-bərabərlk və bir
qrup adamların başqaları üzərində ağalığının yeni formasına çevrilir. İntellekt öz
insaniliyini, öz humanist başlanğıcını itirir.
Yanqın bu xəbərdarlıqlarına baxmayaraq, həmin sistemin əhəmiyyəti
qorunub saxlanıldıdı. Termin sonralar yalnız pozitiv rəngə sahib oldu. Böyük
13
Britniyadan Sinqapura qədər bir çox ölkələrdə meritokratiyaya can atılmağa
başlandı.
Digər müəllif, Amartiya Sen isə qeyd edirdi ki, ləyaqət, layiq olmaq
mütləq deyil, nisbi anlayışdır. Ləyaqətin meyarları cəmiyyətdə ağalıq edən
dəyərlərlə müəyyən edilir.
Məhdudiyyətlərdən, ənənələrdən, xurafatlardan azad olan zəkanın,
biliyin qeyri-məhdud axtarışı, rasionalizmə və nəhayətsiz olaraq proqressə can
atmaq, maarifçilik epoxasının ən başlıca irslərindən biri, bəlkə də başlıca irsidir.
Burada bir ədalətli quruluş kimi meritokratiyanın populyar tərifinin mənşəyi
özünü büruzə verir. Yalnız öz fəaliyyətində daha yüksək bəhrə verənlər,
səmərəli fəaliyyətə, daha iri yüksəliş əldə etməyə qabiliyyəti olanlar sosial
ierarxiyanın yüksək pillələrində olmalıdırlar. Axı cəmiyyətdə «dəni, alaq otu
sayılan dəlicə buğdadan» ayıran yeganə vasitə dünyanın geniş tutumda
mənzərəsini formalaşdıran təhsildir, konkret sahələrdəki bütöv bilik
universumudur.
Vaxtilə Platon dövlətin idarə edilməsini filosoflara tapşırmaq zərurətini
qeyd etmişdi. Konfutsi də öz təlimində həmçinin hakimiyyətdə təhsil görmüş
hökmdarların olması zərurətini moizə edirdi. Lakin zəka və bilik qazanmaq
Platonda və Konfutsidə özlüyündə qiymətli hadisələr deyildi, onlar ləyaqət və
ümumi rifaha nail olmaq kimi anlayışlarla qırılmaz surətdə bağlı idi. Beləliklə,
Konyutsinin təliminin əsas müddəalarından biri humanizmi, insanı sevməyi,
rəhimdilliyi ifadə edən «jen» prinsipi idi. Konfutsi iki prosesin – tərbiyə və
təhsilin birliyini irəli sürürdü. O, təhsilin məqsədini şəxsiyyətin ruhən yüksəlişi,
onun yüksək əxlaqi keyfiyyətləri daşıyan nəcib insan idealına qədər
təkmilləşməsi hesab edirdi.
Meritokratik cəmiyyətdə hər bir kəs layiq olduğu sosial vəziyyətə
yiyələnir. Layiq olanların hakimiyyəti, finişdə nəticələrin bərabərliyini ön plana
çəkən digər təlimdən fərqli olaraq, yarışın startındakı imkanların bərabərliyi
şüarı ilə çıxış edir.
Meritokratiyanın əsasında rəqabət durur, cəmiyyətdə yüksək vəziyyətə
nail olmaq və özünü yüksək həyat keyfiyyəti ilə təmin etmək üçün insan daim öz
qabiliyyətlərini inkişaf etdirməli və bu sahədə digərlərini ötüb keçməlidir. Lakin
meritokratiya həm də özündə təhlükə gizlədə bilər, bu sahədə heç də klassik
aristokratiyadan, oliqarxiyadan və ya tiraniyadan geri qalmaya da bilər. Bu vaxt
meritokratiya yalnız ideologiya kimi qalır. Bir aspekti də qeyd etmək lazımdır ki,
onun mütləq, tam şəkildə həyata keçməsinin tarixi nümunələri mövcud deyildir.
Çünki sosial mənşə, var-dövlət, əlaqələr və başqa resurslar əvvəllərdə olduğu
kimi yenə də bu və ya digər dərəcədə insanın imkanlarını müəyyən edir və sosial
pilləkən üzrə onun irəliləməsinə müvafiq qaydada təsir göstərir.
Orta əsrlərdə Suy sülaləsinin hökmranlığı epoxasında (581-681-ci illər)
Çində dövlət vəzfəsini tutmaq üçün sərt və mükəmməl imtahan sistemi
meydana gəldi. Tan epoxasının (618-907-ci illər) sonunda imtahan sistemi daha
da inkişaf etdirildi, hətta sadə mənşəli, sakin erudisiyalı adamlar dövlət