Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış



Yüklə 3,87 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə9/239
tarix25.07.2018
ölçüsü3,87 Mb.
#59092
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   239

18 

 

alıb, bədbəxtlikləri dəf edərək, ölkənin milli varlığını davam etdirməyə müvəffəq 



olmuşlar. 

Filosof Han Feyə («Han Fey-tszı» kitabına) görə, ölkədə mərkəzi doktrina 

hüququn alimliyi idi. Bu Leqizm fəlsəfəsi idi, bura aristokratiyanın 

kənarlaşdırılması və fərdlərin öyrəndiklərindən, qabiliyyətlərindən və 

təşəbbüslərindən asılı olaraq irəli çəkilməsi yolu ilə çox sayda meritokratiya 

elementləri daxil edilmişdi. Bu dövlət qoşunlarının, idarə etməyə köhnə 

aristokratiya sistemini saxlayan digər ölkələrin ordularını xeyli üstələməsinə 

gətirib çıxardı. İki min illik tarix ərzində leqizm Çin fəlsəfəsinin əsas hissəsi 

olaraq qaldı, ona baxmayaraq ki, sonrakı Tsin sülaləsindən (1644-1911-ci illər) 

sonra o xeyli sadələşdirilmişdi. Lakin meritokratiya idarəetməsi bürokratik 

elementlərlə birlikdə indiyədək Çin dövlətinin təməl daşı olaraq qalır. Bunu 

dövlət qulluğuna standartlaşdırılmış «dövlət imtahanlarından» istifadə 

edilməsində müşahidə etmək mümkündür, onun isə əsası Suy sülaləsi 

zamanında qoyulmuşdur.  

Çində problemlərin bütünlüklə yoxluğunu güman etmək də ağılsızlıqdır, 

onlar ölkənin ölçüsünə uyğun olaraq həm də xeyli çoxalmış olur. Həddən kök 

adam öz ağırlığından əziyyət çəkdiyi kimi, Çin də əhalisinin çoxluğundan, bəzi 

regionlarda sakinlərin izafi sıxlığından əziyyət çəkir.  

Dövlətin miqyasının böyüklüyü yerli «kiçik çarlara imkan verir ki, 

mərkəzi hakimiyyətin göstərişlərini, lazım gəldikdə öz xeyirlərinə təhrif etsinlər 

və onların təsirlərini heçə endirsinlər. Çin tarixinin bu daimiliyi ucbatından 

qəribə görünsə də, ölkə öz varlığının bütün ömrü ərzində çətinliklərlə 

üzləşmişdir. Çinlilər hesab etmirlər ki, onlar tiraniya tipli dövləidə yaşayırlar. 

Lakin yerli kiçik çarların korrupsiyasının əmələ gətirdiyi ədalətsizlik bəzi 

hallarda özünü büruzə verir. Çində korrupsiya və rüşvətə qarşı ən ağır cəzalar 

tətbiq edilir, bunda cinayəti sübut olunanlar edam edilirlər. Yaddan çıxarmaq 

olmaz ki, Çin əyaləti öz ölçüsünə görə Avropa dövlətinə bərabərdir. Əgər 

Avropada 27 dövlətin (Avropa İttifaqına daxil olan dövlətlərin) birgə işləməsinə 

nail oluna bilinmirsə, hər gün hansısa iqtisadi və digr problemlər üzə çıxırsa, 87 

Avropa dövlətini birgə fəaliyyət göstərməyə məcbur etməyin olduqca çətin 

olduğu aydınca başa düşülməlidir. 

Əyalətlərin sakinlərinin müxtəlif ənənələri, mətbəx, tarixi və ya hətta dili 

ola bilər, lakin onların hamısını Çin yazısı birləşdirir. Çin yazısı bu xalqın 

mədəniyyətinin ən başlıca dayaq sütunudur. Məhz bu yazı ölkəni məkanda və 

zamanda birləşdirmiş və möhkəmləndirmişdir. Belə ki, məsələn, teleefirdə və 

kinoteatrlarda nümayiş etdirilən filmlərin hamısı subtitrlərlə göstərilir və 

beləliklə, onları bütün əyalətlərdə eyni qaydada başa düşə bilirlər. 

Eynilə həmin qaydada müasir çinli Konfutsi epoxasının daş lövhəsindəki 

yazını oxuya bilir. Baxmayaraq ki, həmin vaxtlar o sözlərin necə tələffüz 

olunması haqqında onun elementar anlayışı da yoxdur. Bunu orta əsrlərdə 

Avropada latın dilinin geniş yayılması və istifadə edilməsi ilə müqayisə emək 

olar. Bu dil müəllimlərə, alimlərə qitənin istənilən şəhərində, universitetində 

işləməyə imkan verirdi. Buna baxmayaraq, sonralar millətçiliyin yüksəlişi ilə bu 



19 

 

sistem dağıdıldı. Qatı millətçilər isə təmsil etdikləri xalqı barama qılafında 



saxlamağı özlərinin az qala ali məqsədi hesab edir, öz çürük ideyaları naminə 

bəşəriyyətin onlara guya yad olan nailiyyətlərinə ağız büzmələrini də bir igidlik 

nişanəsi kimi qələmə verirlər. Millətçilik, təsadüfi deyil ki, hitlerçilər də özlərini 

naitsist adlandırırdılar, xalqları qan axıtmağa, müharibə Moloxuna çox sayda 

qurbanlar verməyə sürükləməklə öz sərsəm əməllərini guya millət yolundakı 

qəhrəmanlıq kimi qələmə verməkdən həzz alırlar. 

Bizdə, digər xalqlarda olan kimi Çində dinə bağlılıq anlayışı yoxdur, dinə 

sitayiş həyat hüceyrələrinə, məsamələrinə daxil olmamışdır. Çinlilər din əvəzinə, 

sitayiş etdiklərini müdriklir adlandırırlar və bu, onların gündəlik həyatını 

istiqamətləndirir. 1911-ci ildəki inqilaba qədər konfutsiçilik Çində əslində dini 

inamı əvəz edirdi, bu ölkədə konfutsiçilk hələ də Qərbdə xristianlığın oynadığı 

rolu oynayır. 

Çinlilər hələ qədim zamanlardan ruhən fəlsəfə ilə qidalanmışlar, fəlsəfi 

kitablar onlar üçün beşikdəki yastıq altına avropalıların qoyduqları «İliada» və 

«Odisseya»nı əvəz etmişdir. Konfutsi və buddizm fəlsəfələri geniş yayılmışdır və 

əhalinin mənəvi həyatında, çin sivilizasiyasının uzun ömürlülüyündə, onların 

təsiri danılmazdır. Çinlilər eyni vaxtda bu fəlsəfi cərəyanların hər birinə 

hörmətlə yanaşır, gündəlik həyatda onlardan istifadə etməkdə elə bir çətinlik 

hiss etmirlər. Belə ki, onlar mağazanı açanda gözə görünməyəni sakitləşdirmək 

üçün daoistə müraciət edir, yaxın adamının ruhunun düzgün 

istiqamətləndirmək tələb olunduqda buddistin yanına gedirlər. Konfutsiçilik isə 

cəmiyyətdə davranış kodeksi rolunu oynayır, əhalisi olduqca çox olan bir ölkədə 

bu təlim yaşamğa tamamilə uyğunlaşmışdır. Sonrakı dövrlərdə Çin 

imperiyasında Konfutsi təlimi dövlət fəlsəfəsinə çevrlmişdir. 

Dinə sitayiş və ibadət olmasa da, ölkədə həm də eyni zamanda dindar 

olmağın zahiri əlamətləri mövcuddur, onlar məbədlər, rahiblər, mərasimlər kimi 

Qərb anlayışlarına yaxındır. Bununla yanaşı, burada kulta tam başqa münasibət 

vardır, söhbət daha çox xahiş barədə, dialoq barədə olan müraciətdən gedir. 

Görünməyən qüvvələrə münasibəti  isə olduqca dünyəvi xarakter fərqləndirir. 

Çində yeganə həqiqi din – bu, imperatorun, Göy oğlunun kultudur, sifəti 

olmayan varlığın bu gücü ilin mövsümlərini dəyişdirməklə yanaşı, Yer üzərində 

hökmdarlıq edəni qoyur. Beləliklə, yenidən kəndin ənənəsinə qayıdış müşahidə 

olunur. 

Böyük fransız filosofu Volter çinlilər barədə maraqlı fikirlər söyləmişdir. 

Volterə görə çinlilər adətən başqa hallarda mövcud olan hansısa cəhalətə və 

şarlatanlığa görə özlərini məzəmmət edə bilməzlər. Çin dövləti dörd min il 

ərzində öz xalqını aldatmadan, onu necə idarə etmək yolunu göstərmşdir. İdarə 

edənlər inanırdılar ki, həqiqət allahına yalanla xidmət etmək olmaz. Çində bir 

belə əsrlər boyu bütün nəcib adamların dini, Göyə hörmət etmək və ədalətli 

olmaq idi. O, göstərir ki, Konfutsi – Kun-fu-tszı bizim eradan 550 il əvvəl 

yaşamış və özünü peyğəmbər adlandırmamışdı. O, ancaq qədim qalan qaydaları 

bir yerə toplamışdı. Bu təlim bütün adamları təhqiri bağışlamağa, hərəkətlərinə 

daim fikir verməyə, dünən buraxılan səhvləri bu gün düzəltməyə çağırırdı. 



Yüklə 3,87 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   239




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə