Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış



Yüklə 4,38 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/239
tarix08.12.2017
ölçüsü4,38 Mb.
#14664
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   239


 

 



 

Həyata nüfuz anı 

 

Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış 

 

Hamıya yaxşı məlumdur ki, demokratiyanın beşliyi qədim Yunanıstandır, 



daha dəqiq deyilsə, Afinadır. Afinalıların da taleyində tiraniya dövrü mövcud 

olmuşdur. Pisistratın tiran hakimiyyətindən sonra aristokratlar cəhd etdilər ki, 

Afinada özlərinə məxsus oliqarxiya (azlığın hakimiyyəti) quruluşunu 

yaratsınlar. İslahatçı aristokrat Klisfen (ingilis dilli ədəbiyyatda Klisten) həmin 

plana qarşı çıxdı və Afina xalqına arxalanaraq, b.e.ə. 508-ci ildə polisdə (şəhər-

dövlətdə) baş vəzifəni tutmaqla, dövlət quruluşunu islahata uğratdı. Klisfenin 

islahatları bu vaxt Afina demokratiyası üçün bünövrə yaratdı. Afinanın hər bir 

azad vətəndaşı, onun kəndli, sənətkar, tacir və aristokrat olmasından asılı 

olmayaraq, bərabər hüquqlar aldı. 

Klisfen islahatlarının məqsədi ənənəvi yerlərin və regionların 

hakimiyyətini zəiflətmək idi, çünki onlar aristokratik qüvvənin əsası kimi çıxış 

edirdi. O, demosları – Attikanın (Afina şəhər-dövlətinə daxil olan ərazi) 

kəndilərini və şəhər sakinlərini siyasi həyat üçün bünövrə olacaq bir birliyə 

çevirdi. Bu ənənəvi yerlərin və regionların həmin vaxta qədər mövcud olan 

hakimiyyətinə ağır zərbə vurdu. Bundan iki əsr əvvəl, Romuldan sonra Romanın 

ikinci, əfsanəvi çarı olan Numa Pompili başqa buna bənzər bir bəlanı aradan 

götürmək üçün eyni qaydadakı tədbirdən istifadə etmişdi. Romanın sakinləri 

olan yerlilərlə sabinlilər arasında ayrı-seçkilik, traybalizm əsasında baş verən 

münaqişələrin qarşısını almaq üçün o, adamları sənət növləri üzrə yaratdığı çox 

saydakı gildiyalarda birləşdirilmişdi. Bu gildiyalara həm əsl romalılar, həm də 




 

sabinlilər daxil idilər və belə vəziyyət onları tayfaçılığın zərərli hisslərindən 



uzaqlaşdırdı. 

Klisfen demosun bütün vətəndaşlarını on tribaya (bunlar «fil» adlanırdı) 

böldü, onların hər biri Attika kənd mahallarında, sahil zonalarında və Afinanın 

özündə məskunlaşmış sakinlərdən ibarət idi. Yerlə zəkalar siyasi quruluşda 

mühüm rola yiyələndilər. Bu on filin hər biri hər il üçün Beş yüzlər Şurasına 50 

üzv seçirdi. Şura xarici siyasət və maliyyə işlərinin icrasını həyata keçirirdi və 

Məclisə – ecclesia – ya (Xalq yığıncayına) məsələlər hazırlayırdı. Bütün kişi 

vətəndaşların iştirak etdiyi bu Məclis azad və açıq müzakirələrdən sonra 

qanunların qəbul edilməsində son hakimiyyətə malik idi. Beləliklə, Klisfenin 

islahatları Afina siyasi sistemində vətəndaşların Məclisinin (Xalq yığıncayının) 

mərkəzi rolunu gücləndirdi. 

Heredot özünün «Tarix» kitabında Klisfenin Afinadakı demokratik 

dəyişikliklərini xüsusi qeyd edir: «Afina, əlbəttə, əvvəllər də artıq böyük şəhər 

idi, indii isə tiranlardan azad olunduqdan sonra daha qüdrətli olmuşdur. 

Əvvəllər hüquqsuz olan və fil tək tanınan ərazi vahidlərinin adını dəyişdi və 

sayını artırdı». Onu da əlavə edir ki, xalq onu qoruyurdu və ona qarşı olan 

təhlükəni aradan qaldıra bilmişdi. 

Klisfenin islahatları Afina demokratiyasının əsasını qoydu. Sonrakı 

beşinci əsrdə (b.e.ə) çoxlu dəyişikliklər baş verəcəkdi, bu vaxt afinalılar özləri 

sistemi ifadə etmək üçün «demokratiya» sözündən istifadə etməyə başladılar 

(bu, yunan sözü «demos»-dan «xalq» və «kratia»-dan – «hakimiyyət»  əmələ 

gəlmişdi). Beləliklə, həmin ifadə «xalq üçün hakimiyyət» demək idi. B.e.ə. 500-cü 

ildən Afina əvvəllərdə olduğundan daha çox birləşmiş idi və yunanların 

işlərində mühüm rol oynamağı öz üzərinə götürməyə hazırlaşırdı. 

B.e.ə. 500-cü ilin ətrafından Makedoniya çarı II Filippin Yunanıstanı işğal 

etdiyi 338-ci ilə qədər olan dövr yunan tarixinə klassik Yunanıstan adı ilə daxil 

olmuşdur. Həmin əsr yarımdan çox olan illər parlaq hakimiyyət dövrü idi. Onun 

əsas hissəsi isə Afina demokratiyasının Periklin başçılığı altında çiçəklənməsi 

zamanı kimi tanınır. Yunanların sonrakı töhfələrinin çoxu bu dövr ərzində baş 

vermişdir. Bu era yunan dövlətləri ilə nəhəng Persiya imperiyasının ciddi 

qarşıdurması ilə başlamışdı. 

Yunan sivilizasiyası bütün Aralıq dənizi regionunda genişləndiyindən 

labüd olaraq şərqdə Persiya imperiyası ilə qarşılıqlı münasibətdə olmalı idi. 

Böyük yunan dramaturqu Esxil özünün «Persiyalılar» pyesində yunanların 

çoxunun özləri ilə persiyalılar arasında mühüm fərq olduğu barədə gəldikləri 

qənaəti təsvir edir. Pyesdə Persiya çariçası afinalılar haqqında daha çox məlumat 

əldə etməyə maraq göstərdiyindən soruşur: «Onlara kim ağalıq edir?» Ağanın 

çobanı kimdir?» Bu suallara xor cavab verir: «Onlar heç kəsə qul deyillər, onlar 

həm də təbəə deyillər». Beləliklə, yunanların əksəriyyəti görürdü ki, 

persiyalılarla mübarizə, azadlıqla quldarlıq arasındakı rəqabət tək olacaqdır.  

Yunanlara görə hər bir şəxs dövlətin vətəndaşı olmaqla, hansısa hökmdarın 

təbəəsi deyildir. B.e.ə. 490-cı ildəki Marafon döyüşündə afinalıların böyük və 

güclü Persiya ordusu üzərində parlaq qələbəsi həm də azad insanların, azadlığın 



 

nə olduğunu bilməyənlər üzərində necə böyük mənəvi qüdrətə malik olduğunu 



nümayiş etdirdi. 

Perikl b.e.ə. 450-ci ildən mühüm siyasi rol oynamağa başladı. Onun 

rəhbərliyi altında Afina polisində demokratiyanın genişləndirilməsi siyasəti 

aparıldı. Bu vaxt afinalılar Sparta ilə və sərhədlərindən kənardakı öz 

imperiyalarını genişləndirməklə məşğul idilər. Bu dövr Perikl erası adlanır, 

Afina qüdrətinin yüksəlməsi və sivilizasiya kimi onun çiçəklənməsinin 

kulminasiya zamanı hesab olunur. Perikl erası dövründə afinalılar demokratik 

sistemə tam nail olmuşdular. Xalqın hökmranlığı Məclisdə (ecclesia-da) təcəssüm 

olunmuşdu, bura 18 yaşından yuxarı olan bütün kişi cinsindən olan vətəndaşlar 

daxil idi. Məclis bütün qanunları qəbul edir və müharibə barədə, həmçinin xarici 

siyasət üzrə sonuncu qərarları verirdi. 

Məclisə yardımçı nəzarət orqanı kimi Beş yüzlər Şurası fəaliyyət 

göstərirdi. Şura 50 nəfərdən ibarət on kiçik qrupa – pritanilərə bölünmüşdü. 

Pritanilərin hər biri ilin onda biri dövründə (o vaxtkı təqvimdə il 10 aydan ibarət 

idi) Məclisdən keçən qanunların icrasına nəzarət etmək vəzifəsini daşıyırdı. 

Şəhər magistratları (icra üzrə məsul şəxslər) da adətən sinif fərqlərinə məhəl 

qoyulmadan seçilirdi və yalnız bir illik müddətdə fəaliyyət göstərirdi. Bu o 

demək idi ki, kişi cinsindən olan vətəndaşların çoxu ömürlərinin müəyyən 

dövründə hansısa bir ictimai vəzifə tuturdu. Generallar (strateqlər) adlanan və 

on qulluqçudan ibarət olan şura dövlətin işini idarə etmək üçün ictimai səsvermə 

ilə seçilirdi və onların hakimiyyəti məhz qazandıqları nüfuzdan asılı olurdu. 

Generallar adətən varlı aristokratlar olurdu, buna baxmayaraq, başqa qaydada 

seçim etmək məsələsində də xalq tam sərbəst idi. Perikl on beş dəfə strateq 

seçilmişdi. Bu da onun siyasi həyatda mühüm rol oynamaq qabiliyyti ilə 

əlaqədar idi. 

Perikl doğma polisinin dövlət quruluşu barədə deyirdi: «Bizim 

konstitusiya demokratiya adlanır. Çünki hakimiyyət azlığın əlində deyil, bütün 

xalqın əlindədir. Məsələlər özəl debatlarda müzakirə ediləndə hər bir kəs qanun 

qarşısında bərabərdir. Çünki bizim siyasi həyatımız azad və açıqdır. Bizim hər 

günkü həyatımız digər adamlarla, bir-birimizlə münasibətlərdədir. Burada hər 

bir fərd təkcə öz işləri üçün deyil, həm də dövlətin işləri üçün maraqlıdır». Perikl 

dövrünün reallığı, onun dediklərini bütünlüklə təsdiq edir. 

488-ci ildən sonra afinalılar vəzifəli şəxslərin xalq qarşısında məsuliyyət 

hissini yüksəltmək üçün daha yeni bir tədbirdən istifadə etməyə başladılar. 

Məclis üzvləri onların xoşuna gəlməyən, polis üçün daha zərərli hesab etdikləri 

şəxslərin adını qırıq saxsı parçalarında yazmaqla, onun Afinadan sürgün 

edilməsinə – ostrakizmə məruz qoymağa səs verirdilər. Beləliklə, vəzifə sahibləri 

təkcə onlara nüyuz bəxş edən səlahiyyətlərdən deyil, həm də müəyyən müddətə 

Afina vətəndaşlığı hüququndan məhrum olurdular. Çoxluğun neqativ səsini 

(əgər ən azı altı min nəfər səs vermişdisə) alan şəxs on illiyə polisdən sürgün 

edilirdi. Ancaq çox hallarda sürgün olunan adama ehtiyac hiss edildikdə, 

vətəndaşlar onu geri çağırırdılar. Bir sıra görkəmli dövlət xadimləri belə ağır 

cəzalı taleyi yaşamalı olmuşdular. 



Yüklə 4,38 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   239




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə