1
Həyata nüfuz anı
Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış
Hamıya yaxşı məlumdur ki, demokratiyanın beşliyi qədim Yunanıstandır,
daha dəqiq deyilsə, Afinadır. Afinalıların da taleyində tiraniya dövrü mövcud
olmuşdur. Pisistratın tiran hakimiyyətindən sonra aristokratlar cəhd etdilər ki,
Afinada özlərinə məxsus oliqarxiya (azlığın hakimiyyəti) quruluşunu
yaratsınlar. İslahatçı aristokrat Klisfen (ingilis dilli ədəbiyyatda Klisten) həmin
plana qarşı çıxdı və Afina xalqına arxalanaraq, b.e.ə. 508-ci ildə polisdə (şəhər-
dövlətdə) baş vəzifəni tutmaqla, dövlət quruluşunu islahata uğratdı. Klisfenin
islahatları bu vaxt Afina demokratiyası üçün bünövrə yaratdı. Afinanın hər bir
azad vətəndaşı, onun kəndli, sənətkar, tacir və aristokrat olmasından asılı
olmayaraq, bərabər hüquqlar aldı.
Klisfen islahatlarının məqsədi ənənəvi yerlərin və regionların
hakimiyyətini zəiflətmək idi, çünki onlar aristokratik qüvvənin əsası kimi çıxış
edirdi. O, demosları – Attikanın (Afina şəhər-dövlətinə daxil olan ərazi)
kəndilərini və şəhər sakinlərini siyasi həyat üçün bünövrə olacaq bir birliyə
çevirdi. Bu ənənəvi yerlərin və regionların həmin vaxta qədər mövcud olan
hakimiyyətinə ağır zərbə vurdu. Bundan iki əsr əvvəl, Romuldan sonra Romanın
ikinci, əfsanəvi çarı olan Numa Pompili başqa buna bənzər bir bəlanı aradan
götürmək üçün eyni qaydadakı tədbirdən istifadə etmişdi. Romanın sakinləri
olan yerlilərlə sabinlilər arasında ayrı-seçkilik, traybalizm əsasında baş verən
münaqişələrin qarşısını almaq üçün o, adamları sənət növləri üzrə yaratdığı çox
saydakı gildiyalarda birləşdirilmişdi. Bu gildiyalara həm əsl romalılar, həm də
2
sabinlilər daxil idilər və belə vəziyyət onları tayfaçılığın zərərli hisslərindən
uzaqlaşdırdı.
Klisfen demosun bütün vətəndaşlarını on tribaya (bunlar «fil» adlanırdı)
böldü, onların hər biri Attika kənd mahallarında, sahil zonalarında və Afinanın
özündə məskunlaşmış sakinlərdən ibarət idi. Yerlə zəkalar siyasi quruluşda
mühüm rola yiyələndilər. Bu on filin hər biri hər il üçün Beş yüzlər Şurasına 50
üzv seçirdi. Şura xarici siyasət və maliyyə işlərinin icrasını həyata keçirirdi və
Məclisə – ecclesia – ya (Xalq yığıncayına) məsələlər hazırlayırdı. Bütün kişi
vətəndaşların iştirak etdiyi bu Məclis azad və açıq müzakirələrdən sonra
qanunların qəbul edilməsində son hakimiyyətə malik idi. Beləliklə, Klisfenin
islahatları Afina siyasi sistemində vətəndaşların Məclisinin (Xalq yığıncayının)
mərkəzi rolunu gücləndirdi.
Heredot özünün «Tarix» kitabında Klisfenin Afinadakı demokratik
dəyişikliklərini xüsusi qeyd edir: «Afina, əlbəttə, əvvəllər də artıq böyük şəhər
idi, indii isə tiranlardan azad olunduqdan sonra daha qüdrətli olmuşdur.
Əvvəllər hüquqsuz olan və fil tək tanınan ərazi vahidlərinin adını dəyişdi və
sayını artırdı». Onu da əlavə edir ki, xalq onu qoruyurdu və ona qarşı olan
təhlükəni aradan qaldıra bilmişdi.
Klisfenin islahatları Afina demokratiyasının əsasını qoydu. Sonrakı
beşinci əsrdə (b.e.ə) çoxlu dəyişikliklər baş verəcəkdi, bu vaxt afinalılar özləri
sistemi ifadə etmək üçün «demokratiya» sözündən istifadə etməyə başladılar
(bu, yunan sözü «demos»-dan «xalq» və «kratia»-dan – «hakimiyyət» əmələ
gəlmişdi). Beləliklə, həmin ifadə «xalq üçün hakimiyyət» demək idi. B.e.ə. 500-cü
ildən Afina əvvəllərdə olduğundan daha çox birləşmiş idi və yunanların
işlərində mühüm rol oynamağı öz üzərinə götürməyə hazırlaşırdı.
B.e.ə. 500-cü ilin ətrafından Makedoniya çarı II Filippin Yunanıstanı işğal
etdiyi 338-ci ilə qədər olan dövr yunan tarixinə klassik Yunanıstan adı ilə daxil
olmuşdur. Həmin əsr yarımdan çox olan illər parlaq hakimiyyət dövrü idi. Onun
əsas hissəsi isə Afina demokratiyasının Periklin başçılığı altında çiçəklənməsi
zamanı kimi tanınır. Yunanların sonrakı töhfələrinin çoxu bu dövr ərzində baş
vermişdir. Bu era yunan dövlətləri ilə nəhəng Persiya imperiyasının ciddi
qarşıdurması ilə başlamışdı.
Yunan sivilizasiyası bütün Aralıq dənizi regionunda genişləndiyindən
labüd olaraq şərqdə Persiya imperiyası ilə qarşılıqlı münasibətdə olmalı idi.
Böyük yunan dramaturqu Esxil özünün «Persiyalılar» pyesində yunanların
çoxunun özləri ilə persiyalılar arasında mühüm fərq olduğu barədə gəldikləri
qənaəti təsvir edir. Pyesdə Persiya çariçası afinalılar haqqında daha çox məlumat
əldə etməyə maraq göstərdiyindən soruşur: «Onlara kim ağalıq edir?» Ağanın
çobanı kimdir?» Bu suallara xor cavab verir: «Onlar heç kəsə qul deyillər, onlar
həm də təbəə deyillər». Beləliklə, yunanların əksəriyyəti görürdü ki,
persiyalılarla mübarizə, azadlıqla quldarlıq arasındakı rəqabət tək olacaqdır.
Yunanlara görə hər bir şəxs dövlətin vətəndaşı olmaqla, hansısa hökmdarın
təbəəsi deyildir. B.e.ə. 490-cı ildəki Marafon döyüşündə afinalıların böyük və
güclü Persiya ordusu üzərində parlaq qələbəsi həm də azad insanların, azadlığın
3
nə olduğunu bilməyənlər üzərində necə böyük mənəvi qüdrətə malik olduğunu
nümayiş etdirdi.
Perikl b.e.ə. 450-ci ildən mühüm siyasi rol oynamağa başladı. Onun
rəhbərliyi altında Afina polisində demokratiyanın genişləndirilməsi siyasəti
aparıldı. Bu vaxt afinalılar Sparta ilə və sərhədlərindən kənardakı öz
imperiyalarını genişləndirməklə məşğul idilər. Bu dövr Perikl erası adlanır,
Afina qüdrətinin yüksəlməsi və sivilizasiya kimi onun çiçəklənməsinin
kulminasiya zamanı hesab olunur. Perikl erası dövründə afinalılar demokratik
sistemə tam nail olmuşdular. Xalqın hökmranlığı Məclisdə (ecclesia-da) təcəssüm
olunmuşdu, bura 18 yaşından yuxarı olan bütün kişi cinsindən olan vətəndaşlar
daxil idi. Məclis bütün qanunları qəbul edir və müharibə barədə, həmçinin xarici
siyasət üzrə sonuncu qərarları verirdi.
Məclisə yardımçı nəzarət orqanı kimi Beş yüzlər Şurası fəaliyyət
göstərirdi. Şura 50 nəfərdən ibarət on kiçik qrupa – pritanilərə bölünmüşdü.
Pritanilərin hər biri ilin onda biri dövründə (o vaxtkı təqvimdə il 10 aydan ibarət
idi) Məclisdən keçən qanunların icrasına nəzarət etmək vəzifəsini daşıyırdı.
Şəhər magistratları (icra üzrə məsul şəxslər) da adətən sinif fərqlərinə məhəl
qoyulmadan seçilirdi və yalnız bir illik müddətdə fəaliyyət göstərirdi. Bu o
demək idi ki, kişi cinsindən olan vətəndaşların çoxu ömürlərinin müəyyən
dövründə hansısa bir ictimai vəzifə tuturdu. Generallar (strateqlər) adlanan və
on qulluqçudan ibarət olan şura dövlətin işini idarə etmək üçün ictimai səsvermə
ilə seçilirdi və onların hakimiyyəti məhz qazandıqları nüfuzdan asılı olurdu.
Generallar adətən varlı aristokratlar olurdu, buna baxmayaraq, başqa qaydada
seçim etmək məsələsində də xalq tam sərbəst idi. Perikl on beş dəfə strateq
seçilmişdi. Bu da onun siyasi həyatda mühüm rol oynamaq qabiliyyti ilə
əlaqədar idi.
Perikl doğma polisinin dövlət quruluşu barədə deyirdi: «Bizim
konstitusiya demokratiya adlanır. Çünki hakimiyyət azlığın əlində deyil, bütün
xalqın əlindədir. Məsələlər özəl debatlarda müzakirə ediləndə hər bir kəs qanun
qarşısında bərabərdir. Çünki bizim siyasi həyatımız azad və açıqdır. Bizim hər
günkü həyatımız digər adamlarla, bir-birimizlə münasibətlərdədir. Burada hər
bir fərd təkcə öz işləri üçün deyil, həm də dövlətin işləri üçün maraqlıdır». Perikl
dövrünün reallığı, onun dediklərini bütünlüklə təsdiq edir.
488-ci ildən sonra afinalılar vəzifəli şəxslərin xalq qarşısında məsuliyyət
hissini yüksəltmək üçün daha yeni bir tədbirdən istifadə etməyə başladılar.
Məclis üzvləri onların xoşuna gəlməyən, polis üçün daha zərərli hesab etdikləri
şəxslərin adını qırıq saxsı parçalarında yazmaqla, onun Afinadan sürgün
edilməsinə – ostrakizmə məruz qoymağa səs verirdilər. Beləliklə, vəzifə sahibləri
təkcə onlara nüyuz bəxş edən səlahiyyətlərdən deyil, həm də müəyyən müddətə
Afina vətəndaşlığı hüququndan məhrum olurdular. Çoxluğun neqativ səsini
(əgər ən azı altı min nəfər səs vermişdisə) alan şəxs on illiyə polisdən sürgün
edilirdi. Ancaq çox hallarda sürgün olunan adama ehtiyac hiss edildikdə,
vətəndaşlar onu geri çağırırdılar. Bir sıra görkəmli dövlət xadimləri belə ağır
cəzalı taleyi yaşamalı olmuşdular.
Dostları ilə paylaş: |