Heydə r ə LĠyev

216 

 

1501-c i  ilin  sonlarında  Təbrizi  fəth  etdikdən  sonra  ġah  Ġsmayıl  suveren 

hökmdarın  müstəsna  səlahiyyətinə  xas  olan  sikkə  zərb  etmək  hüququnu  həyata 

keçirməyə  baĢladı.  Ali  qanuni  hakimiyyət  sahibi  olrnuĢ    ġah  Ġsmayılın  adı  ticarət 

dövriyyəsinə buraxılan  sikkələrin üzərində  zərb edildi. Orta çəkisi 9,37 qram olan  

gümüĢ sikkələr dövlət ərazisində əsas pul vahidi kimi iĢlən məyə baĢladı. 

I ġah Ġsmayılın pul sistemi o dövrün çəki vahidi olmuĢ  misqalc, (4,66 qram) 

əsaslanırdı.  Səfəv ilərin  tədavülə  buraxdırdıq ları  pul  vahid inin  adı  əvvəllər  o lduğu 

kimi  qalırd ı:  qızıl  sikkələr  dirhəm  gü müĢ  sikkələr  isə  təngə  və  dinar  adlanırdı. 

Ehtimal  etmək  olar  ki,  50  dinara  bərabər  o lan  şahi  adlanan  pullar  da  ticarət 

əməliyyatlarında istifadə edilmiĢdir. Bu pul vahidi Səfəv i hökmdarı  I ġah Ġsmayılın 

adı ilə əlaqədar olmuĢ xırda sikkələr idi. 

Azərbaycanın  ġirvanĢahlar  dövlətinə  daxil  olan  hissəsində  xırda  ölçü lü 

gümüĢ sikkələrdən istifadə olun muĢdur. Bu dövrün ġirvan hökmdarlarından yalnız 

II  Ġbrah im  ġey xĢahın  zərb  etdird iyi  sikkələr  qalmıĢdır.  ġirvanda  qazibəyi  adlanan 

sikkələrdən  də  pul  dövriyyəsində  istifadə  edilmiĢdir .  Bu  sikkələr  Fərru x  Yəsarın  

yarım  ilə  yaxın  müddət  ərzində  (1501)  taxtda  oturmuĢ  oğlu  Qazi  bəyin  ad ı  ilə 

bağlıdır.  ġirvanın  Səfəvi  dövlətinə  birləĢdirilməsindən  sonra    (1538 -ci  ildən 

etibarən) yerli pul vahidi Səfəv ilər tərəfındən sıxıĢdırılmağa baĢlandı.  

I  ġah  Ġsmay ılın  pul  islahatı  yeni  rəsmi  məzhəbin  yayılması  və 

möhkəmlən məsi iĢinə yardım edirdi. Pu l tədavülü prosesinə Ģiə etiqadı simvollarına 

malik  sikkələr  daxil  o lunmağa  baĢladı.  Sikkələrin  üz  tərəfındə  "Allahdan  baĢqa 

tanrı  yoxdur,  Məhəmməd  Allahın  rəsuludur.  Əli  A llah ın  dostudur"  kəlamları  zərb 

edilird i. Sikkələrin d iski ətrafında 12 Ģiə imamın ın adları həkk olun muĢdu. Sikkənin 

əks tərəfındə isə acizanə Ģəkildə ("Müqəddəs Ģahın qulu", yəni  Ġmam Əlinin qulu ) I 

ġah Ġs mayılın ad ı, sikkənin  zərb  edildiyi ünvan qeyd olunurdu. I ġah Ġs mayıl belə 

təqdim  edilirdi:  "Ədalətli,  kamil,  mürĢid,  himayəçi  sultan  Əbülmü zəffər  ġah 

Ġsmayıl Bahadurxan Səfəvi, Allah onun Ģahlıq və hakimiyyətini əbədiləĢdirsin". 

I  ġah  Ġsmayılın  aĢağıdakı  məntəqələrdə  sikkəxanaları  mövcu d  olmuĢdur: 

Abərkuh,  Abivərd,  Əmul,  Ərdəbil,  Astrabad,  Bid lis,  Van,  Gəncə,  Herat,  Damğan, 

Dərrud  (Davər),  Dəmavənd,  Dizfil,  Dəyanək,  Zəncan,  Ġrəvan,  Ġsfərain,  Ġsfahan, 

Yəzd,  Qəzvin,  Qəndə-har,  Karçiyan,  KaĢan,  Kirman,  Qu m,  Lah ican,  Mazandaran, 

Mərv,  MəĢhəd,  Nani,  Naxçıvan,  Nimruz,  Nisə,  NiĢapur,  Ordu,  RəĢt,  Səbzəvar, 

Semnan,  Sari,  Sultaniyyə,  Təbriz,  Timacan,  Tun,  Turbət,  TurĢiz,  ġamaxı,  ġiraz, 

ġirvan,  Həmədan,  ġabran,  Tonkəbon,  XobuĢan,  Rey,  Amid.  Ġndiyədək  aĢkar 

olunmuĢ  sikkələrə  əsasən  iddia  etmək  o lar  ki,  Səfəvi  dövləti  ərazisində  I  ġah 

Ġsmayılın  adından  pul  vahidi  buraxan  60-a  qədər  sikkəxana  fəaliyyət  göstərirdi. 

---

217 

 

Sonrakı  Səfəv i  Ģahlarından  heç  birinin  hakimiyyəti  dövründə  ölkə  ərazisində  bu 

sayda sikkəxana o lmamıĢdır. 

1  ġah  Təh masibin  hakimiyyətinin  baĢlanğıcınadək  olan  dövrdə  əsas  pul 

vahidinin  çəkisi  qəti  Ģəkildə  1  misqal  (4,66  qram)  müəyyən  edilmiĢdi.  Əsas  pul 

vahidinin  bu  çəkisi  I  ġah  Abbasın  dövrünədək  dəyiĢməmiĢdi.  ġah  Məhəmməd 

Xudabəndənin  hökmranlığı  illərinə  aid  o lan  məlu mata  əsasən  ölkənin  baĢ lıca  pul 

vahidi 100 dinara müvafıq id i. 

Səfəvilər  dövləti  ərazisində  pul  tədavülünün  vəziyyəti  həm  daxili,  həm  də 

xarici  amillərdən  asılı  olmuĢdur.  Müharibələr  nəticəsində  sikkəxanaların  bir  qis mi 

ġeybanilərin,  d igər  bir  hissəsi  isə  osmanlı  türklərinin   əlinə  keçmiĢdi.  ġirvan 

bəylərbəyi Əlqas Mirzə üsyan etdiyi  zaman öz ad ından pul vahidi buraxdırmıĢdı. I 

Təhmasibin  xəzinəsində əsasən nəcib metal (q ızıl, gümüĢ) Ģəklində böyük sərvətin 

cəmləĢdirilməsi  dövriyyədə  olan  sikkələrin  xeyli  dərəcədə  azalmasına  gətir ib 

çıxardı.  Bunun  nəticəsində onun  hakimiyyətinin  son  illərində  tam  dəyəri  olmayan 

sikkələr  artmağa  baĢladı.  Çəkisi  az  və  aĢağı  keyfiyyətli  metaldan  hazırlan mıĢ 

sikkələr  sübut  edir  ki,  XVI  əsrin  sonlarına  doğru  pul  dövriyyəsi  qənaətbəxĢ 

olmamıĢdır.  Bu   dövrdə  Əlvənd,  Bağdad,  BərforuĢ,  Lar,  Nəhavənd,  ġüĢtər,  ErciĢ, 

Ordubad, ƏrəĢ, Dizfu l,  Savə, Marağa,  Van, Zəyəm Ģəhərlərində I ġah  Təh masibin 

adından  pul  vahidi  buraxan  yeni  sikkəxanalar  fəaliyyət  göstərirdi.  Bazarlarda 

tədavüldə olan baĢlıca pul vahidi  mis və  gümüĢ sikkələr  idi. Qızıl sikkələr  məhdud 

miqdarda zərb edilird i. 

I

 

ġah  Təhmasibin  dövründə  yeni  pul  islahatı  keçirildi.  Ġslahat  nəticəsində 

dəyərini itirmiĢ 20 və 200 d inar, çəkisi az olan qızıl sikkələr dövriyyədən çıxarıld ı. 

Onların  əvəzinə  isə  100  və  1000  dinar  dəyərində  qızıl  və  gümüĢ  sikkələrin  zərb  

olunmasına baĢlandı. 

II

 

ġah Ġsmayıl özünün qısamüddətli hakimiyyəti  zamanı pul islahatını həyata 

keçirməyə cəhd etdi.  II  ġah Ġs mayılın adı  ilə buraxılan sikkələrin bir ü zündə ġey x 

Əttarın  beyti,  digər  üzündə  isə  ġahın  adı,  titulları,  zərb xananın  yeri  qeyd  edilirdi. 

Ənənəvi  Ģiə  formu lundan  rəsmi  səviyyədə  imtina  edilməsi  ruhanilərin  güclü 

nıüqavimətinə  səbəb oldu.  Sünnipərəst  dini  islahat  cəhdi  uğursuzuqla  nəticələndi. 

ġah Məhəmməd Xudabəndənin tədavülə buraxdığı sikkələr  məhəmmədi adlanmağa 

baĢlandı. Osmanlı iĢğalı nəticəsində ölkənin pul sistemi böhran keçirdiyinə görə bu 

sikkələrin tədavül dairəsi  məhdud idi.  Gü müĢ sikkələr artıq türk sultanları ad ından 

zərb  edilirdi.  Həmin  dövrə  aid  olan  qızıl  altunlar,  III  Sultan  Muradın  adından 

ġamaxıda buraxılmıĢ gümüĢ dirhəmlər, Naxçıvan və Dəmirqapıda (Dərbənddə) III 

Sultan Məhməd in adından zərb ed ilmiĢ gü müĢ pullar b izə gəlib çatmıĢdır.  

---