Heydə r ə LĠyev

220 

 

Ģəhərin  talan  edilməsinə    və  kütləvi  cəza  tədbirlərinə  imkan  verməd i.  Təh masib 

təbrizlilərin  azad lıq  istəklərinə  bələd  idi,  dövlətin  ağır  vəziyyətdə  olduğunu 

anlayırdı  və  buna  görə  də  Təbriz  kimi  bir  vilayətin  əhalisin in  güzəranın ı  daha  da 

pisləĢdirmək  istəmirdi.  ġah  hökuməti  təbrizlilərə  hətta  bir  sıra  güzəĢtlərə  getməyə 

məcbur o ldu. I ġah Təh masib Ģəhərin sənətkarlarından alın malı o lan vergin in ( mali-

mühtərifə)  məbləğ ini  Ģəhər  əhalisinə  "bağıĢladı".  Sonra  isə  Təbrizi  bütün  divan 

vergilərindən azad etdi. Beləliklə, Ģəhər vergi toxunulmazlığ ı (immuniteti) qazandı. 

Təbriz  üsyanı  xalq  hərəkatının  qüdrətini  və  miqyasını  aĢkara  çıxard ı.  Üsyan 

yatırıldı,  lakin  müəyyən  uğurlar  əldə  edildi,  Ģəhər  sakinlərin in  güzəran ı  bir  qədər 

yüngülləĢdi. 

 

 

 

VIII FƏSĠL 

 

AZƏRBAYCAN XVII ƏSRDƏ  

 

Azərbaycan  Osmanlı  və Səfəvi feodallarının  hakimiyyəti   altında. 1578-

1590-c ı  illə rin  qanlı,  ta lanedici  döyüĢlərindən  sonra  Səfəvi  və  Osmanlı  dövlətlə ri 

arasında 1590-cı ildə Ġstanbulda sülh müqaviləsi imzalandı. Ġki dövlət arasında yeni 

sərhədlərin müəyyən edilməsi prosesi isə iki ildən sonra baĢa çatdı. 

Müqavilə  nəticəsində  Azərbaycan  ərazisi  Osman lı  və  Səfəvi  dövlətləri 

arasında bölündü. ġirvan, Qarabağ, Təbriz və onun ətraf nahiyələri,  Sərab, Marağa 

və bu Ģəhərdən qərbdə yerləĢən bütün vilayətlər Osman lı  imperiyasının əlinə keçdi, 

Xalxal,  Ərdəbil,  Qaradağ,  TalıĢ,    Zəncan  və  Sultaniyyə  isə  Səfəvilər  dövlətinin 

tərkib ində qaldı. 

Osmanlı  hakimiyyət  orqanları  zəbt  olunmuĢ  ərazilərdə  yeni  in zibati  idarə  

vahidləri  yaratdılar,  v ilayətlərə  hakimlər  təyin  etdilər.  Azərbaycanın  ən  iri  yaĢayıĢ 

məntəqələrində  hərbi  hissələr  yerləĢdirdilər,  vergi  və  mükəlləfıyyətlərin  növlərin i, 

məb ləğini  müəyyənləĢdirdilər.  Həyata  keçirilmiĢ  in zibati,  hərbi-siyasi  tədbirlər 

Azərbaycanda möhkəmlən mək, ö lkən in ictimai-iqtisadi imkanlarından bəhrələn mək 

məqsədinə xid mət edirdi. Belə ki, ġirvan ġamaxı və Dərbənd vilayətlərinə bölündü. 

ġamaxı v ilayəti 16 sancaqlıqdan ibarət id i: ġamaxı,  Lahıc, AğdaĢ, Qəbələ, Salyan, 

Zərdab,  ġəki,  Bakı,  Sədru,  Qara  Ulus,  Diku,  Siryan  (Sirhan),  Osman i,  Xudavərd, 

Mahmudabad, ƏrəĢ; Dərbənd vilayəti isə 8 sancaqlığa ayrılmıĢdı:  Dərbənd, ġabran, 

Axtı, Quba, Müskir (MüĢkür), Kürə, Çıraq, Rustov. 

---

221 

 

Təbriz qalasında yerləĢdirilmiĢ Osmanlı hərbi hissələrinin baĢçısı Cəfər paĢa 

1585-c i ildən sonra yeni ərazilər  iĢğal etmiĢ, 1590-c ı ilin sülh müqaviləsindən sonra 

isə Təbriz bəylərbəyi olmuĢdu. 

Osmanlılar  yeni  iĢğal  ed ilmiĢ  yerlərdə  "Torpaqların  idarə  o lunması" 

qanununa  uyğun  Ģəkildə  A zərbaycanda  əhalinin  və  gəlirlərin  ü mu mi 

siyahıyaalın masını keçirdilər.  

Siyahıyaalın manın  nəticələriləri  əsasında  əhalinin  üzərinə  yeni  vergi  və 

mü kəlləfiyyətlər  qoyuldu.  Os manlı  mənbələrin in  məlu matlarından  aydın  olu r  ki, 

sülh  müqaviləsinin  imzalan masından  sonra  Səfəvi  xəzinəsinə  verilməli  vergilər 

Osmanlı  xəzinəsinin  ixtiyarına  keçirildi.  Salyan  balıq  vətəgələrindən  əldə  olunan, 

10  min  ağça  təĢkil  edən  gündəlik  gəlir  də  həmin  vergilərdən  idi.  ġirvanın  bürün 

vilayətlərində istehsal olunan ipəkdən, Bakı neftindən və s. əldə edilən gəlirin onda 

bir  hissəsi  Osmanlı  xəzinəsinin  hesabına  keçirilmiĢdi.  XVI  əsrin  sonları  -  XVII 

əsrin  əvvəllərində  Os manlı  iĢğalı  altında  olan  A zərbaycanın  və  qonĢu  ölkələrin 

iqtisadi  vəziyyəti  ço x  ağır  id i.  Uzunəsrlik  in kiĢaf  prosesində  formalaĢan  ticarət 

sistemi  pozulmuĢ,  təqribən  bütün  karvan  yolları  bağlan mıĢ,  ġərqə  -  Ġran 

vilayətlərinə  və  ġimala  -  Moskva  dövlətinin  ərazilərinə  gedən  ticarət  Ģəbəkəsi 

qapanmıĢ,  Azərbaycan  ənənəvi  ticarət  sistemindən  təcrid  edilmiĢdi.  Hərbi 

əməliyyatlar  nəticəsində  Ģəhər  və  kəndlər  viran  edilmiĢ,  təsərrüfat  həyatı  böhrana 

düçar  olmuĢdu.  Osmanlı  türkləri  A zərbaycanın  Ģiə  əhalisini  təqib lərə  məruz 

qoymuĢdular.  ġiələrin  nəinki  aĢağı  təbəqələri,  habelə  yuxarı  zü mrələ ri  də  təqib 

edilird i.  Mənbələrdə  qeyd  edilir  ki,  "bir  ço x  müsəlman-xristian  əyanları, 

Azərbaycan  hakimləri  Səfəv i  Ģahının  sarayına  pənah  apardılar.  Çünki  onlar 

osmanlıların  ağır  vergi  zülmünə,  d in  və  təriqət  ayrılığ ı  zəmin ində  təqiblərə  məruz 

qalırd ılar".  Os manlı  türkləri  Azərbaycanın,  qonĢu ölkələrin  dinc  əhalisini  əsir  alır, 

onları  qul  kimi  Kəfənin  (Feodosiyanın)  bazarlarında  satırdılar.  Ġstanbulda,  Misirin 

limanlarında  da  bu  cür  qul  bazarları  vardı.  Müsəlmanların  əsir  edilib  qul  kimi 

satılmasını  Ġsgəndər  bəy  MünĢi  Osman lı  iĢğalın ın  ən  mənfı  cəhəti  kimi 

səciyyələndirir. 

1590-c ı ilin sülh müqaviləsi Ģərtlərinə əsasən hər iki tərə f hərbi əsirlə ri azad 

etməli  id i.  Lakin  mövcud  mənbələr  göstərir  ki,  müharibə  edən  tərəflərin  yaln ız 

hərbi rəisləri azad olun muĢdu. Belə  biganə münasibət xalqı fəal  mübarizəyə vadar 

edirdi. 

Azərbaycanın  Səfəv ilər  dövləti  tərkibində  qalmıĢ  cənub -Ģərq  vilayətləri 

paytaxt  Qəzvinə  tabe  olmaqdan  boyun  qaçırırd ılar.  Yalnız  Ərdəbil  vilayəti,  bu 

vilayətin  hakimləri  Səfəvilər  sarayına  sədaqətini  saxlamıĢ,  "müqəddəs  xanədana" 

bağlılığın ı nü mayiĢ etdirmiĢdilər. 

---