Heydə r ə LĠyev
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
226
sayı 12 min nəfərə çatdırıldı. Əli Çələb inin məlu matına görə, 1583-cü ildə Ġrəvanda Fərhad paĢanın baĢçılığı ilə 5600 Osman lı əsgəri vardı. Gəncədə 3500 nəfərədək Osmanlı əsgəri qulluq edird i. Gü man etmək olar ki, digər A zərbaycan Ģəhərlərində yerləĢdirilən Osman lı hərbi h issələri də sayca çox deyild i. XVI əsrin sonlarında Os manlı hakim dairələri ağ ır iqtisadi vəziyyətə düĢmüĢ Azərbaycandan ordunun və inzibati aparatın saxlanılması üçün zəruri olan vəsait əldə edə bilmird ilər. Uzun müddət ərzində məvaciblə təmin o lunmayan Osman lı əsgərləri arasında da narazılıq yaranmıĢdı. Məsələn, illərlə Gəncədə qulluq edən Osmanlı əsgərlərinə məvacibin verilməməsi III Məh mədin hakimiyyətinin ilk dövründə (1595-ci ildə) Ġstanbulda dövlət əleyhinə kütləvi çıxıĢa səbəb olmuĢdu. 1590-c ı ilin Osman lı-Sə fəvi sülh müqaviləsinə əsasən Osmanlı imperiyası tərkib inə qatılmıĢ Azərbaycan torpaqlarında iĢğalçı hakimiyyət orqanlarına qarĢı üsyanlar cəlalilər hərəkatı adı ilə məĢhur olmuĢdur. Bu hərəkat adını 1518 -ci ildə Tokatda üsyan baĢçısı ġeyx Cəlaldan almıĢdır. Sonralar Türkiyənin mü xtəlif vilayətlərində geniĢlənən kəndli hərəkatları Os manlı tarixlərində "cəlali fitrəti" adı altında yad edilmiĢdir. 1590-cı ildə Ərzuru m yaxınlığında baĢlanmıĢ üsyan Səfəvi dövlətinin mənafeyinə uyğun gəlirdi. Əhalin in yoxsul h issəsinin iĢtirak etdiyi, baĢlıca olaraq antifeodal istiqamətli olan bu hərəkat Osmanlı imperiyasının Ģərq vilayətlərinin Səfəvilər dövlətinə birləĢdirilməsi üçün əlveriĢli Ģərait yaratdı. Üsyanın baĢında "ġah Təhmasib övladından ġah Ġsmayıl" duru rdu. Yalançı Ġsmayılın "Çirkin" və "Turabi" ləqəbləri daĢıyan iki vəziri ona kö mək edirdi. "Cəlali zühur ediyor" - deyən üsyançılarla höku mət qoĢunu arasında baĢ verən döyüĢdə Osmanlı sancaqbəyilərindən biri öldürüldü. "ġahın oğlu bizi haqlamıĢdır" xəbərin i alan Os manlı məmurları vahiməyə düĢərək qaçdılar. Bu zaman Ərzuru m vilayətində yerləĢən Osmanlı qoĢununun baĢçısı Fərhad paĢa vilayətin hakimini üsyançılara qarĢı göndərdi. Od lu silah larla kifayət qədər təchiz edilmiĢ və sayca üstünlüyə məlik olan hökumət qoĢunu cəlaliləri ağır məğlubiyyətə uğratdı. Üsyan rəhbərinin iki vəziri əsir alınaraq edam edildi. "ġah oğlu"nun taleyi isə naməlu m qaldı.
1591-c i ildə Təbriz əhalisinin üsyanı cəlalilər hərə katın ın növbəti təzahürü idi. Bu üsyanda Ģəhərdə yerləĢdirilmiĢ Osman lı qarnizonunun bir hissəsi də iĢtirak edirdi. Üsyan, görünür, Ģiəlik bayrağı altında davam edirdi. Selanikin in məlu matına görə, "qəzəblən miĢ kütlə xətibi cü mə məscidin in minbərindən düĢürdü və Ģəhərdə yanğınlar baĢlandı". Gü man etmək olar ki, üsyan çıların qəzəb obyektinə çevrilmiĢ xətib sünni məzhəbli idi. Os manlı əsgərlərinin bu üsyanın fəal iĢtirakçısı kimi çıxıĢ etməsi onların uzun müddət ərzində məvacib almaması ilə əlaqədar idi. Os manlı əsgərlərinin təbrizlilərin üsyanına qoĢulması onların 227
Azərbaycandakı hökmranlığı, üçün böyük təhlükə törədirdi. Üsyançılar öncə cəbbəxananı ələ keçird ilər. Lakin üsyan rəhbərləri aydın məqsəd və qətiyyət nümayiĢ etdirmədilər. Təbriz hakimi Cəfər paĢa bundan istifadə edərək üsyanı amansızcasına yatırdı. Təbriz üsyanının məğlubiyyəti A zərbaycanda cəlalilər hərəkatın ın hələ sonu demək deyildi. Ġsgəndər bəy MünĢi Osmanlı-Səfəv i müharibələrinin növbəti mərhələsi (1603-1607) ərəfəsində Səfəvi dövləti ilə həmsərhəd Osmanlı ərazisində cəlalilər hərəkatın ın geniĢlənməsini Abbasın Azərbaycanı, Cənubi Qafqazı fəth etmək məqsədilə hərbi yürüĢə çıxmaq qərarı ilə əlaqələndirir. Ġsgəndər bəy MünĢinin fıkrincə, Os manlı dövlətinə qarĢı müharibəyə baĢlamaq qərarına gələn I Abbas belə hesab edirdi ki, "irsən bizim müqəddəs nəslimizə məxsus olan Azərbaycan və ġirvan ölkələrini sayca az o lan və öz padĢahına qarĢı mübarizə aparan cəlalilərin hakimiyyəti altında saxlamaq, həmin ö lkələrin fəth olunması üçün yaranmıĢ əlveriĢli məqamı əldən vermək ağ ıllı Ģəxslərə xas olmayan hərə-kətdir". I
Səfəvi qoĢunlarının Azərbaycana və qonĢu ölkələrə müda xiləsi cəla lilər hərəkatının zəifləməsinə səbəb olmadı. Əksinə, I Abbasın talançı siyasəti və xüsusilə böyük əhali kütləsinin vətəndən zorla köçürülməsi cəlalilər hərəkatın ın geniĢlənməsi üçün əlveriĢli Ģərait yaratdı. Salnaməçi Arakel Təbrizlinin məlu matına görə, 1606-cı ildə cəlalilər hərəkatı yenidən yüksəldi. XVII əsrin ilk onilliy i ərzində Cənubi Qafqaz əhalisi dəhĢətli əzab lara, aclığa düçar oldu və bu vəziyyət əhalini etiraz çıxıĢlarına sövq etdi. 1606-1609-cu illərdə aclıq nəticəsində on min lərlə insan dünyasını dəyiĢdi. Ġsgəndər bəy MünĢi də XVII əsrin əvvəllərindəki ağ ır Ģərait haqqında məlu mat vermiĢdir. Arakel Təbrizli qeyd edir ki, cəlalilər hərəkatı "Ġstanbuldan Ġrəvana, Bağdaddan Dəmirqapıyadək o lan torpaqları" əhatə etmiĢdi. II
mürəkkəb hadisə idi. Bu hərəkatda həmin tarixi dövrün mü xtəlif ictimai təbəqələrindən çıxmıĢ Ģəxslər iĢtirak ed irdilər. Onlardan biri cəlalilərin Qafqa zdakı əməlləri haqqında danıĢarkən qeyd edir ki, "bu səbəbdən torpaq sahibləri və əkinçilər qorxu və dəhĢətlə öz yerlərini tərk ed ir, qalalarda, qəsrlərdə, mağaralarda möhkəmlən ir, əkinçiliklə məĢğul ola bilmirdilər". 1605-ci ildə I Abbasın verdiyi fərmana əsasən Səfəvi qoĢununun osmanlılara qarĢı hərb i əməliyyatları gediĢində xarabazarlığa çevrilmiĢ ərazilərdə hər bir istehsal fəaliyyəti qadağan edilmiĢdi. Ġsgəndər bəy MünĢi qeyd edirdi ki, Osman lı dövləti ilə hərbi münaqiĢənin nəticəsində, Azərbaycanın taleyi müəyyən olunmayınca "həmin ölkənin dağıdılmıĢ, əkilməmiĢ saxlan ması haqqında fərman verilmiĢdi". Arakel Təbrizlinin cəlali hərəkatına qarĢı düĢmən münasibəti bəsləməsi də təbii idi. O, baĢ vermiĢ hərəkata kilsə-feodal mövqeyindən yanaĢır, həmin hərəkatın Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|