27
və vaxtaĢırı baĢ verən xarici hücumlar Hülakular dövlətin in XIV əsrin 40-cı illərinə
yaxın ö z vahidliy ini itirməsinə, onun mü xtəlif h issələrə parçalan mas ına səbəb oldu.
1339-1340-c ı illərdə ġərq ölkə lərini gəzmiĢ ərəb səyyahı Ġbn Bəttutənin verdiyi
məlu matdan Hülaku lar dövlətinin 10-a yaxın hissəyə parçalandığı məlu m olur.
Azərbaycanda və ona qonĢu olan ərazilərdə Hülakular dövləti bir müddət Çobani
feodal qrupu tərəfindən (fo rma l olsa da) " mühafizə o lundu".
Hülakular dövlətin in BaĢ əmiri Çobanın ölü mündən (1328) sonra onun
oğlanları və nəvələri Ru mda, Qarah isar qalasında möhkəmlən miĢdilər. Əmir
Çobanın tarixdə "Kiçik Həsən" kimi tanınan nəvəsi ġeyx Həsən Çobani 1338-ci
ildə mərkəzi hakimiyyətə qarĢı çıxd ı. O ö z ətrafmda hərb i qüvvələr topladı və
Təbrizə tərəf irəlilədi. Məhəmməd xan və ġey x Həsən Cəlairi (tarixdə "Böyük
Həsən" kimi tanınır) məğ lubiyyətə uğradılar. ġey x Həsən Çobani Sultan
Məhəmməd Xudabəndənin qızı Satıbəy xatunu (1339-1340) padĢah elan etdi və öz
fəaliyyətini onun adı ilə qanuniləĢdirdi. 1338-ci ilin payızında bağlanmıĢ sülh
müqaviləsinə əsasən ġeyx Həsən Cəlairi Qəzvinə, oradan isə Bağdada getdi və
Cahan Teymur xanı padĢah elan etdi. Çobanilər və Satıbəy xatun Azərbaycana
sahib oldular. Çobanilərin nüfuz dairəsinə Azərbaycan, Ġraq -i Əcə m, Hə mədan,
Qu m, KaĢan, Rey, Vəramin, Fuqan, Gürcüstan vilayətləri və Ermən istanın böyük
bir q ismi da xil idi.
Azərbaycanda və qonĢu ölkələrdə hakimiyyət ġey x Həsən Çobaninin əlində
cəmlən miĢdi. Satıbəy xatunun hərəkətlərindən narazı qalan ġey x Həsən (Kiçik) onu
1340-c ı ildə Süley man xanla (1340-1344) əvəz etdi. Hə min ildə ġey x Həsən Cə la iri
Azərbaycana hücum etdi, lakin məğlub olub geri çəkild i. Tezliklə Çobani qoĢunu
Bağdada hücum etdi və müvəffəqiyyətsizliyə uğradı. ġey x Həsən Cəlairi 1341-ci
ildə yenidən Azərbaycana hücum etdi. Onlar bu dəfə də qələbə qazan mad ılar.
ġey x Həsən Çobani 1343-cü ilin axırlarında öldürüldü. Azərbaycanda siyasi
vəziyyət kəskinləĢdi. Süley man xan dövləti idarə etmək iqtidarında deyildi. O,
Çobani əmiri Məlik ƏĢrəfi qardaĢının əvəzinə BaĢ əmirliyə dəvət etdi. Lakin
Süley man xan tezliklə gördüyü iĢdən peĢman oldu. Feodal çəkiĢ mələrində qələbə
qazanmıĢ ƏĢrəf Hü laku Ģahzadəsi ƏnuĢirəvanı (1344-1355) padĢah elan etdi və ona
"Adil" adı verdi. ƏnuĢirəvani Adilin səltənətdə yalnız adı vardı. Dövlətin bütün
müqəddəratı qəddar və zalım Ģəxs olan Məlik ƏĢrəfin ixtiyarında idi.
Məlik ƏĢrəf 1347-ci ildə Bağdada yürüĢ etdi. Çobanilər bir müddət Ģəhəri
mühasirədə saxladılar, lakin geri çəkilməyə məcbur oldular. 1350-ci ildə Ġsfahana
yürüĢ təĢkil olundu və bu vilayət tabe edildi. 1352-ci ildə Məlik ƏĢrəfin zü lmünə
qarĢı Qarabağda Dəli Bayazidin baĢçılığ ı ilə qalxmıĢ üsyan çətinliklə yatırıldı.
Məlik ƏĢrəf bundan sonra tərkidünyalığa, ruh düĢkünlüyünə qapıldı və dövlət iĢləri
28
ilə fəal məĢğul olmadı. Azərbaycanda yaranmıĢ vəziyyətdən istifadə edən Qızıl
Orda xanı Can ı bəy 1357-ci ildə buraya gələrək yerli feodalların müĢayiəti ilə
Təbrizə daxil oldu və Məlik ƏĢrəfi edam etdirdi. Çobani feodalları 1338-1357-ci
illərdəki fəaliyyətləri dövründə Azərbaycanda və onların nüfuz dairələrində olan
ərazidə Hülaku ların təsirindən azad, müstəqil dövlət təsis etməd ilər. Onlar bütün
fəaliyyətləri dövründə Hülakular dövlətinin müdafiəsi bayrağı altında mübarizə
apardılar və dövləti Hü laku Ģahzadələrin in (Satıbəy xatunun, Süley man xanın,
ƏnuĢirəvani Adilin və Həsən xanın) adından idarə etdilər. Çobanilər dövründə orta
əsrlərdə ġərq dövlətlərində səltənət rəmzi hesab olunan sikkə zərbi və xütbə
oxunuĢu mərasimi onların adından deyil, Hülaku Ģahzadələrinin adından həyata
keçirilird i, fərmanlar da Hülakularin adından verilirdi. Çobanilər əməli olaraq
hakimiyyəti ələ aldılar, lakin onlar qonĢu dövlətlər tərəfindən müstəqil, tamhüquqlu
dövlətin hökmdarları kimi tanın madılar. Məlik ƏĢrəfin öldürülməsi ilə Çobanilərin
Azərbaycanda Hülakular dövlətinin mühafizəsi uğrundakı mübarizəsi də baĢa çatdı
və Hülakular dövləti 1357-ci ildə süqut etdi.
Azərbaycanda hakimiyyəti ələ almıĢ Can ı bəy oğlu Bərdi bəyi Təbrizdə
taxta oturtdu və geri döndü. Bərdi bəy cəmi iki ay hakimiyyətdə qaldı və atasının
xəstələndiyini eĢidib Qızıl Orda dövlətinə qayıtdı. Təbrizin sahibsiz qaldığ ını görən
Çobani əmiri Əxicuq buraya gəldi, Ģəhərə sahib oldu və bir ilə qədər hökmranlıq
etdi. Əxicuq Azərbaycan ərazisini Çobani əmirləri arasında bölüĢdürdü. Daxili və
xarici vəziyyətin gərginləĢdiyindən istifadə edən Cəlairi sultanı ġeyx Üveys
Azərbaycana yürüĢ etdi. Əxicuq ona qarĢı çıxdı və rəqib dəstələr Sina dağı
ətrafında üzləĢdilər. Tərəflər arasında gedən sülh danıĢıqları müsbət nəticə
verməd i. 1358-ci ilin oktyabr ayında Ģiddətli vuruĢma baĢ verdi. ġey x Üveys
qələbə çaldı və Təbrizə tərəf irəlilədi. Çobani əmirləri Ģəhəri qarət edib Naxçıvana
tərəf çəkildilər. ġey x Üveys Azərbaycanda hakimiyyəti ələ keçird i.
Azərbaycan Cəlairilərin hakimiyyəti altında. Cəlairilər hələ XIII əsrin
ortalarında Hülaku xanın Yaxın ġərq ölkələrinə yürüĢündə iĢtirak etmiĢ, Cənubi
Qafqaza gəlmiĢdilər. Onların nümayəndələri Hülakular dövlətin in hərbi və inzibati
idarələrində xid mət etmiĢlər. ġey x Həsən Cəlairi XIV əsrin birinci rübündə Rumda
hakim idi. O, 1336-c ı ildə Oyrat qəbiləsindən olan Əmir Əli PadĢahı və onun taxta
çıxardığı Musa xana qalib gələrək, Hü laku Məhəmməd xanı Ru mda padĢah elan
etdi və bir müddətdən sonra Təbrizə daxil oldu. O, Azərbaycanı və Ġraqı ö z
hakimiyyəti altında birləĢdird i.
1338-c i ildə ġey x Həsən Cəla iri daha qorxu lu rəqib lə - ġey x Həsən Çobani
ilə qarĢılaĢ malı oldu. Həmin ilin iyul ay ının 17-də Çobanilərlə vuruĢmada məğlub
olmuĢ ġeyx Həsən Cəlairi Sultaniyyənin hakimi kimi tanındı. O, bir müddətdən