Heydə r ə LĠyev

246 

 

sabitliyi  bərpa  etdi.  Səfəvi  dövləti  isə  talançı  və  qarətçi  yürüĢlərə  məru z  qalmaq 

təhlükəsindən xilas oldu. 

Moskva  knyazlığı,  rus  hakim  dairələri  dövlətin  cənub  sərhədlərini 

geniĢləndirmək  siyasətini  getdikcə  aĢkar  Ģəkildə  yeritməyə  baĢlamıĢdılar.  Moskva 

hökmdarları Ġngiltərən in Səfəvilər dövləti hüdudlarında nüfuz qazan maq cəhdlərinə 

qısqanclıqla  yanaĢır,  Os manlı  Türkiyəsi  ilə  Səfəvilər  dövləti  arasında  daim 

gərginliy in qalmasına can atırdılar.  Əsrin sonlarına doğru Səfəvi hökmdarı Moskva 

knyazlığ ının  Osman lı  imperiyasına  qarĢı  birgə  çıxıĢ  etmək  təklifinə  münasibətini 

bildirdi.  Bu  təklifm  qəbul  olun mamasını  Səfəv ilər  dövlətinin  hərbi  potensialın ın 

zəifləməsi ilə də izah etmək mü mkündür. 

Moskva  knyazı  Xəzər  dənizinə  ġərq  ölkələrinə  müdaxilə  üçün  mühüm 

vasitə kimi yanaĢırdı.  Ruslar hər vasitə ilə  Xəzər hövzəsində  möhkəmlən məyə can 

atırdılar.  Dağıstan  ərazisinin  hansı  dövlətə  mənsub olması  məsələsi  də  XVII  əsrin 

ikinci yarısında Səfəvi-Rusiya münasibətlərində kəskin nəzərə çarpırdı.  Yeni XVIII 

əsrdə  Rusiya  hakim  dairələri  ölkənin  iqtisadi  in kiĢaf  potensialına,  artan  hərbi 

qüdrətinə arxalanaraq dövlətin sərhədlərin cənuba doğru xeyli geniĢləndirə bildilər.  

XVII  əsrin  ikinci  yarısı  Azərbaycan  (habelə  Yaxın  və  Orta  ġərd  ölkələri) 

üçün  dərin  durğunluqla  səciyyəvi  olmuĢdur.  Bu  durğunluq  prosesi  ictimai-siyasi 

həyatın bütün sahələrini əhatə etmiĢdir. 

 

IX FƏS ĠL 

 

XVII ƏSRDƏ AZƏ RBAYCANDA 

ĠCTĠMAĠ-ĠQTĠSADĠ MÜNAS ĠBƏTLƏR 

 

Kənd  təsərrüfatı  və  aqrar  münasibətlər.  Əvvəlki  əsrlərdə  olduğu  kimi, 

XVII  əsrdə  də  Azərbaycan  iqtisadiyyatında  kənd  təsərrüfatı  (əkinçilik  və 

heyvandarlıq)  əsas  yer  tuturdu.  Oturaq  və  yarımoturaq  əhali  tərəfındən 

məskunlaĢ mıĢ  torpaqlar  feodal  sinfınin  mülkiyyəti  olaraq  qalırd ı.  Ölkədəki  su 

ehtiyatları da feodalların və onların timsalında dövlətin mülkiyyəti id i.  

Azərbaycanda  o  dövr  üçün  Yaxın  və  Orta  ġərqdə  tanınan  bütün  kənd 

təsərrüfatı  bitkiləri  becərilird i.  Dövrün  mü xtəlif  mənbələri  bir  ço x  vilayətlərdə 

buğda əkinlərin in  zənginliyini göstərmiĢdi.  Övliya  Çələbi Təbriz ətrafında 7 buğda 

növünün  becərildiyin i  xüsusilə  qeyd  etmiĢdir.  Təbriz  ətrafında  taxıl  bitkilərin in 

əkilib-becərilməsi  vilayətin  iqtisadi  həyatında  mühüm  yer  tuturdu.  Bu,  Təbriz 

əhalisinin  ço xsaylı  olması  və  ta xıl  məhsullarına  tələbatın ın  yüksək  səviyyəsi  ilə 

əlamətdar id i. Arazın cənub sahilləri və  xüsusilə Ərdəbil vilayəti buğda əkinlərin in 

---

247 

 

məhsuldarhğı ilə məĢhurlaĢmıĢdı. 1664-cü ildə Azərbaycanda olmuĢ fransız səyyahı 

Jan Batist Tavernye də Təbriz ətrafında  geniĢ taxıl zəmiləri olduğunu göstərmiĢdir. 

Tavernyenin  diqqətini  "Azərbaycan  dağlarının  zirvələrindəki  gözəl  buğda 

zəmilərinin yüksək gəlirliliyi" cəlb etmiĢdi. Ho lland səyyahı Yan Streys qeyd edirdi 

ki, Ərdəbil bölgəsinin "məhsuldar zəmilərində  xeyli ucu z olan bol buğda yetiĢir". O 

əlavə edirdi  ki, "bu buğdadan Çox  keyfiyyətli və süd kimi ağ çörək biĢirilir". Arpa 

əkin ləri  Gəncənin,  ġamaxın ın və Marağanın ətrafındakı geniĢ sahələri əhatə edirdi. 

fəbriz və Ərdəbil v ilayətlərində xeyli paxlalı bitki becərilirdi. 

Bu dövrdə Azərbaycanda çəltik əkin lərinə xüsusi diqqət yetirilirdi. Mənbələr 

təsdiq  edir  ki,  çəltik  ö lkənin  bir  ço x  bölgələrində  əkilib-becərilird i.  Övliya  Çələbi 

Gəncə və ġamaxı ətrafında geniĢ Çəltik tarlaların ın  mövcudluğu haqqında məlu mat 

vermiĢdir. 1677-ci ildə Marağada olmuĢ Akulisli (Əylisli) Zəkəriyyə qeyd edird i ki, 

"burada  keyfıyyətinə  görə  Hindistan  çəltiyindən  yüksək  olan  əl  çəltik  bitir". 

Tavernye  Naxçıvandan  Təbrizə  gedərək  b ir  neçə  çayı  suyu  ilə  suvarılan,  baĢdan -

baĢa  çəltik  əkilmiĢ  geniĢ  düzənliyi  heyrətlə  müĢahidə  etmiĢ,  bu  heyrətini  öz 

əsərində ifadə etmiĢdi.   Pambıqçılıq A zərbaycanın kənd təsərrüfatında  mühüm yer 

tuturdu.  Övliya  Çələbi  göstərir  ki,  ġirvan,  Xoy,  Gəncə,  Marağa  Bakı  və  Naxçıvan 

tarlalarında bu qiy mətli xammal xey li miqdarda və 7 növdə becərilməkdə id i. 

Bağçılıq əhalinin ən böyük gəlir  mənbələrindən biri hesab edilmiĢdir.  Xarici 

bazarlarda  mü xtəlif  meyvələrə  böyük  tələbat  vardı  Alman  səyyahı  Adam  Oleari 

Ərdəbil  ətrafındakı  kəndlərdən  birina  " meyvə  ağacları  o lan  gözəl,  böyük  bağların 

yerləĢdiyini"  xüsusi  qeyd  etmiĢdir.  Hərbi  əməliyyatların  baĢ  verməd iyi  bölgələrdə 

bağçılıq  daha  intensiv  surətdə  inkiĢaf  etmiĢdi.  Artıq  XVII  əsrin  ortalarına  doğru 

Azərbaycanın  bir  ço x  v ilayətləri  yüksək  dərəcədə  in kiĢaf  etmiĢ  bağçılıq  b ölgələri 

sayılırd ı.  Məsələn,  Öv liya  Çələbi  ġirvanda  Mərənddə  və  Təbrizdə  meyvələrin  bol 

olduğunu göstərmiĢdir. 

Xəzərin  Azərbaycan  sahillərində  sitrus  və  zeytun  ağacları  əkilirdi. 

Mənbələrdə  Bakı  ətrafında,  habelə  Xalxal  ərazisində  yabanı  sitrus  bitkilərin in 

çoxluğu da qeyd edilir. 

ġirvan,  Qarabağ  və  Təbriz  vilayətlərində  üzü mçülü k  daha  geniĢ yayılmıĢdı. 

Fransız  səyyahı  ġardenin  məlu matına  görə,  yaln ız  Təbrizdə  üzü m  növlərin in  sayı 

60-a çatırdı. Öv liya Çə ləbin in dediyina görə,  ġa ma xıda ü zü mün 7, Təbrizdə isə   10 

əla növü becərilmiĢdir. 

Bostançılıq da müəyyən mövqeyi olan kənd təsərrüfatı sahələrindən idi.  

Tut  ağaclarının  becərilməsi  ilə  əlaqədar  olan  ipəkçilik  Azərbaycanın  Ģimal 

vilayətlərində  (ġirvan  və  Qarabağda)  in kiĢaf  etmiĢdi.  XVII  əsrin  30-cu  illərində 

---