Heydə r ə LĠyev

250 

 

arasında  yerləĢən  Pirmərzədə  (Mərəzə)  hazırlanmıĢ  balın  yüksək  keyfiyyətə  malik 

olduğunu qeyd edir. 

Azərbaycanda da torpaq hüquqi münasibətləri islam ehkamlarına asaslanırdı. 

Torpaq  üzərində  dövlət  mülkiyyəti  müsəlman  ġərqində,  habelə  A zərbaycanda 

feodalizmin səciyyəvi cəhəti olmuĢdur. 

XVII  əsrin  əvvəllərində  I  ġah  Abbasın  iĢğalçılıq  müharibələri  nəticəsində 

dövlətə  məxsus  olan  torpaqların  sahəsi  xeyli  geniĢlən miĢdi.  Lakin  Os manlı 

feodallarının  ardı-arası  kəsilməyən  həmlələri  Səfəv i  feodallarına  ələ  keçirilmiĢ 

torpaqlardan  səmərəli  Ģəkildə  istifadə  etmək  imkan ı  vermirdi.  Bu  hal  Səfəv ilər 

dövləti sisteminə qaytarılmıĢ Azərbaycan ərazilərinə də aid id i.  

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  orta  çağlar  Azərbaycanında  torpaq  mülkiyyəti 

formaları əski  zaman lardan əsasən dəyiĢməz qalırd ı. Zaman ərzində dəyiĢən yalnız 

torpaq mülkiyyəti  forma larının  miqdarca nisbəti id i. Sə fəvi sülaləsi ha kimiyyətinin  

ilk dövründə hakim sinfın tərkibində baĢ vermiĢ dəyiĢikliklərlə bağlı o laraq dövlət 

torpaqları  sahəsinin  xeyli  dərəcədə  artması  nəzəri  cəlb  edir.  Bu  proses  əski 

sülalənin  devrilməsi  və  hakimiyyətdən  uzaqlaĢdırılması,  devrilmiĢ  sülalə 

tərəfdarların ın  ölkənin  siyasi  və  iqtisadi  həyatından  sıxıĢdırılıb  çıxarılması  ilə 

əlaqədar  idi.  Hakimiyyətdə  möhkəmlən miĢ  Səfəvi  sülaləsi  sonrakı  mərhələdə 

ictima i-siyasi  sabitliyin  bərqəra r  o lmasından  istifadə  edərək  torpaq  mülkiyyətinin  

digər formaların ın in kiĢafına da imkan yaratmıĢdı. 

XVII  əsrdə  Azərbaycanda  torpaq  mülkiyyətinin  aĢağıdakı  növləri  mövcud 

idi: 

1) dövlət torpaqları (əraziyi-divani); 2) Ģahın və onun ailəsinin  xüsusi torpaq 

mü lkləri  (əraziyi-xassə,  əraziyi-xassəyi-şərifə);  3)  hərbi  və  mülki  bürokratiyaya 

məxsus olan Ģərti torpaq sahələri (soyurqal, tiyul və s.); 4)  məscidlərə  məxsus olan 

torpaqlar  (vəqf,  noqufat);  5)  xüsusi  mülkiyyətdə  olan  torpaqlar  (mülk );  6)  ic ma 

torpaqları (camaat). 

XVII əsrdə iki fo rma (d ivani və  xassə) torpaq mülkiyyətinin baĢlıca, aparıcı 

formaları olmuĢdur. Divanidən əldə olunan bütün 

gəlirlər  dövlət  xərclərinin  ödənilməsinə  sərf  edilirdi.  Xassədə  əldə olunmuĢ 

gəlirlər  isə  xəzinəyə  əlavə  edilir  (əgər  xassə  Ģəxs ə  Ģaha  məxsus  idisə)  və  yaxud 

Ģahın razılığına görə təy in olun mu xərclərin ödənilməsinə sərf edilirdi. ġah ailəsinin 

ayrı-ayrı ü zvlərinə  məxsus olan torpaqların gəliri həmin torpaq sahiblərin in arzusu 

məcrasında  xərclənirdi.  ġarden  1673-cü  ildə  Azərbaycanı  və  Səfəvilər  dövlətinin 

digər  ərazilərin i  səyahət  edərkən  göstərmiĢdi  ki    "bütün  ġimali  Ġran  (Xo rasandan 

baĢqa)  tamamilə  ġah  Sü ley mani  xassəyi-Ģərifəsi  sırasındadır".  Səyyah  qeyd  edirdi 

ki,  "Ģahın  xassəyi-Ģərifəsi  Ģərqdə  Xorasanla,  cənubda  Fars  vilayəti  ilə,  qərbdə 

---

251 

 

Azərbaycanla,  Ģimalda  isə  Gilan  və  Mazandaran  vilayətləri  ilə  həmsərhəddir". 

ġarden  xüsusilə  qeyd  edirdi  ki,  bu  geniĢ  mülklərin  sərhədləri  daxilində  40  Ģəhər 

vardı. 

Mənbə  məlu matlarına  əsasən  belə  bir  nəticə  çıxarmaq  olar  ki,  dövlət 

torpaqlarının yenidən bölüĢdürülməsi, adətən, yeni Səfəvi Ģahlarının taxta çıxması 

ilə  baĢ  verird i.  II  Ġs mayılın,  Məhəmməd  Xudabəndənin  və  I  Abbasın  taxta 

çıxmasından sonra dövlət torpaqlarının qis mən bölüĢdürülməsi faktı nəzərə çarpır.  

Azərbaycanda  xassə  torpaqlarının  ayrılması  prosesi    yalnıs  XVII  əsrin 

ortalarından  etibarən  gücləndi.  Ərdəbildəki  vəqf  torpaqları  1655 -ci  ildə  xassəyə 

çevrild i.  XVII  əsrin  70-ci  illərindən  Azərbaycanda  olmuĢ  fransız  səyyahı  ġarden 

"Mirzə  Ġbrahimin  A zərbaycanda  idarə  etdiyi  xassə  mülklər in in  geniĢliyin i"  qeyd 

etmiĢdir.  XVII  əsrdə  də  dövlət  torpaqları  məcmusundan  hərbi  əyanlara  və  mülki 

bürokratiya  nümayəndələrinə  xid mət  müqabilində  böyük  sahələr  verilirdi. 

Təqdimed ilmə  Ģərtlərindən  asılı  olaraq  bu  torpaqlar  tiyul  və  yaxud  soyurqal 

adlanırdı.  I  ġah  Abbas  1603-1607-ci  illərdə  Azərbaycan  torpaqlarının  Osman lı 

feodallarından  hərblə  geri  alın ması  gediĢində  xüsusilə  fərqlənən  və  Səfəvi  sarayı 

qarĢısında müstəsna xid məti olan hərbi baĢçılara geniĢ  mülklər bağıĢlamıĢdı.  1617-

ci  ildə  də  Osmanlı  qoĢunları  Xəlil  paĢanın  rəhbərliyi  altında  Azərbaycanı  ələ 

keçirmək  məqsədilə Diyarbəkirdə hazırlıq iĢləri görərkən I ġah Abbas Azərbaycan 

torpaqlarının  Səfəvi  feodalları  arasında  yenidən  bölüĢdürülməsi  haqqında  fərman 

verdi.  Fərman ın  həyata  keçirilməsi  iĢi  Səfəvi  dövlətin in  baĢ  vəzirinə  -Hatəm  bəy 

Ordubadinin oğlu Mirzə Abutahba tapĢırıld ı.  

Yerli  mənbələrlə  yanaĢı,  Avropa  səyyahlarının  əksəriyyəti  Oleari,  ġarden, 

Streys  və  b.)  Ərdəbil  vəqflərinin  böyük  gəlirləri  haqqında  məlu matlar  verir.  Vəqf 

mü lkləri  A zərbaycanın  digər  Ģəhərlərində  də  (Təbriz,  Gəncə,  Bakı,  Marağa  və  s.) 

mövcud id i. Səfəvi dövləti torpaq sahibliy inin vəqf formasın ın geniĢ surətdə inkiĢafı 

prosesinə himayəçilik edirdi. 

Xüsusi  torpaq  mülkiyyəti  forması  olan  mü lk  XVII  əsrdə  yeni  inkiĢaf 

mərhələsini keçmiĢdir. Xüsusi mülkiyyətdə olan torpaqlar azad alıĢ və satıĢ obyekti 

idi.  Bu  cür  torpaqların  sahibi  mü lkünü  dini  idarələrə  vəsiyyət  edə,  yaxud  ö z 

xələflərinə  verə  bilərd i.  Ġkinci  halda  vəsiyyət  etmiĢ  Ģəxsin  xələfləri  vəqf  olun muĢ 

torpaqları  satmaq  və  ya  bağıĢlamaq  hüququna  malik  deyildi.  Onlar  yaln ız 

torpaqlardan əldə olunmuĢ gəlirdən faydalana bilərd ilər.  

Məlu matın  azlığı  XVII  əsrdə  Azərbaycanda  əkinçiliy in  məhsuldarlığ ı 

haqqında  konkret  nəticə  çıxarmağa  imkan  vermir.  Ümu miyyətlə,  kənd 

təsərrüfatında  məhsuldarlıq  yüksək  deyildi.  Təbiidir  ki,  kəndlilərin  daim  artan 

istismarı  Ģəraitində  əkinçiliyin  keyfıyyətinin  əhəmiyyətli  dərəcədə  yaxĢılaĢ ması 

---