Heydə r ə LĠyev

256 

 

dağıdılmıĢdı.    1643-cü  ildə  Maku  qalası  II  ġah  Abbasın  fərmanı  ilə  yerlə  yeksan 

edildi. 

O  dövrdə  Azərbaycanın  iqtisadi  həyatında  Xalxal,  Sərab  və  Zəncan 

Ģəhərlərinin  də  rolu  az  olmamıĢdır.  Bu  Ģəhərlər  karvan  ticarəti  yolları  üzərində 

yerləĢirdi  və  orada  mü xtəlif  məhsullar  istehsal  edən  emalatxanalar  mövcud  idi. 

Ölkənin  Ģimalında  yerləĢən  ƏrəĢ,  Qəbələ  və  Niyazabad  Ģəhərləri   isə  bu  dövrdə 

tamamilə süquta uğradı.  

ġəhər əhalisinin gəlirin in əsas hissəsini sənətkarlıq istehsalı və ticarət təĢkil 

edirdi.  Əkinçilik,  bağçılıq,  heyvandarlıq  əhalinin   əksəriyyətinin   -  sənətkarlar  və 

xırda tacirlərin əlavə gəlir mənbəyi id i. 

Azərbaycan  Ģəhərlərində  yüzlərlə  sənət  növü  vardı.  Sənətkarlıqda 

ixtisaslaĢma  prosesi  davam  edir,  bir  sıra  yeni  istehsal  sahələri,  o  cü mlədən  çin i 

qablar  və  pəncərə  ĢüĢəsi  istehsalı  meydana  gəlir:  odlu  silah  istehsalı  geniĢlənirdi. 

Yaln ız  toxuculuqda  onlarla  mü xtəlif  istehsal  sahəsi  mövcud  idi.  Bütün  bunlara 

baxmayaraq,  sənətkarlıqda  əmək  bölgüsü  (iri  feodal  emalatxanaları  -  karxanalar 

istisna olunmaqla) məhdud xarakter daĢıyırd ı.  

Əsas  və  ən  geniĢ  yayılmıĢ  sənətkarlıq  sahəsi  toxuculuq  id i.To xuculuq 

Ģəhərlərin  iqtisadiyyatında  çox  mühü m  yer  tuturdu.  Əsrin  30-cu  illərində 

Azərbaycanda və qonĢu ölkələrin Ģəhərlərində "sənətkarların  ço xu pambıq və ipək 

parçalar istehsalı ilə məĢğul olan, onlardan ço x gö zəl, sadə, zərli parçalar hazırlayan 

toxucu, boyaqçı və ya bəzəkçi rəssamlardan ibarət idi" (Oleari). 

Nəin ki  Ģəhərlərin,  hətta  bir  ço x  kəndlərin  iqtisadiyyatı  toxuculuq  məmulatı 

istehsalı  və  xammal  istehsalı  ilə  bağlı  id i.  ġirvan  vilayəti  böyük  toxuculuq 

emalatxanasını  xatırladırd ı.  ġirvanın  xam  ipəyi  və  ipəkçilik  məmu latı  beynəlxalq 

əhəmiyyət  kəsb  edirdi.  Xam  ipək  hasilatı  sahəsində  ġirvan  Yaxın  və  Orta  ġərqdə 

ikinci  yeri  tuturdu  (Gilandan sonra).  Hesablamalara  görə,  XVII  əsrdə bu vilayətdə 

hasil  edilən  xam  ipəyin  həcmi  təqribən  100-125  min  puda  bərabər  idi.  Xam  ipək 

Təbrizdə,  Naxçıvanda,  Marağada,  Gəncədə  də  hasil  edilirdi.  Yalnız  Təbrizdə  40 

min pudadək ipək istehsal olunurdu. 

XVII  əsrdə  Azərbaycanın  ən  böyük  toxuculuq  mərkəzi  Təbriz  idi.  Təbriz 

eyni  zamanda  bütün  Yaxın  və  Orta  ġərqin  ən  iri  sənətkarlıq  mərkəzlərindən  biri 

olmuĢdur.  Ölkədə  mühü m  to xuculuq  mərkəzləri  Ərdəbil,  ġamaxı,  Gəncə, 

Naxçıvan,  Marağa,  ƏrəĢ,  IV  Mərənd,  Xoy  və  Ordubad Ģəhərləri  idi.  Müxtəlif  növ 

parça  və  toxuculuq  məmulatı  istehsalında  Ģəhərlər  arasında  müəyyən  dərəcədə 

ixtisaslaĢma vardı. Təbriz əsasən qızılı və gümüĢü saplarla iĢlən miĢ məxmər, atlaz, 

nazik  ipək  parçalar,  ala -bəzək  ipək  və  pambıq  parçalar,  qumaĢ  çalma,  ipək  və 

pambıq  örtüklər  istehsalında,  Ərdəbil  tafta,  sadə  pambıq  parçalar,  ipək  və  yun 

---

257 

 

qurĢaqlar, ġamaxı tafta, darayı, qızıl və gü müĢlə to xunmuĢ yaylıq lar, kəlağayı, ad i 

və  zərbaf  çadırlar,  Naxçıvan  rəsmli  parçalar  (qələmkar),  süfrəlik  parçalar,  Bakı 

qumaĢ parçalar hazırlan masında ixtisaslaĢmıĢdı.  

Bu  dövrdə  Azərbaycanda  100-dən  artıq  ipək,  pambıq  və  yun  parça  növü 

mövcud  olmuĢdur.  Pamb ıq  parça  istehsalı  öz  həcminə  görə  birinci  yeri  tuturdu. 

Ġstehsal olunmuĢ parçaların xeyli hissəsi Asiyanın və Avropanın mü xtəlif ö lkələrinə 

ixrac edilird i. 

Orta  əsrlərdə  A zərbaycanda  ən  geniĢ yayılmıĢ  sənətkarlıq  növlərindən  biri 

xalçaçılıq  olmuĢdur.  XVI-XVII  əsrlərdə  xalçaçılıq  Azərbaycanda  həm  bədii 

xüsusiyyətlərinə,  həm  də  istehsalın  həcminə  görə  ö z  inkiĢafının  ən  yüksək 

səviyyəsinə çatmıĢdı. Təbriz və onun ətrafı nəinki A zərbaycanın, hətta bütün ġərqin 

ən iri xalçaçılıq mərkəzinə çevrilmiĢdi. 

XVII əsrin Azərbaycan Ģəhərlərində boyaqçı və dəri  mə mulat ı hazırla maq la 

məĢğul  olan  ço xlu  sənətkar  (dabbağlar,  yəhər  və  yüyən -qayıranlar,  p inəçilər, 

tuluqçular)  vardı.  Dabbağların  əksəriyyəti  q iy mətli  dəri  istehsalı  ilə  məĢğul  idi. 

Təbriz nəin ki A zərbaycanda, bütün Yaxm və  Orta ġərqdə tumac və baĢqa qiymətli 

dərilər istehsalında ixtisaslaĢmıĢ ən iri sənətkarlıq mərkəzi kimi tanın ırdı. Naxçıvan, 

Azadciran  mahalı  ġərq in  və  Avropanın  bir  çox  ölkələrini  boyaqotu  (marena)  ilə 

təmin edird i. Bu b itki istehsahnda ikinci yeri ġirvan vilayəti tuturdu. 

ġəhərlərdə  metaliĢləmənin  mü xtəlif  sahələri  in kiĢaf  etmiĢdi.  DaĢkəsəndəki 

dəmir  filizi  və  Təbriz  yaxın lığındakı  mis  yataqlarından  hələ  istifadə  olunmurdu. 

Lakin  metaliĢləmə  əsasən  baĢqa  ölkələrindən  ixrac  olun muĢ  xammalla  təmin 

edilird i.  Bu,  xüsusilə  müharibələr dövründə metaliĢləmən in vəziyyətinə  mənfi təsir 

göstərirdi. 

Lakin  polad,  mis,  qızıl,  gümüĢ  məmu latı  istehsalında  Azərbaycan  ustaları 

dünya  Ģöhrəti  qazanmıĢdılar.  Təbriz  zərgərlik,  toptökmə  dəmir  məmulatı  (qıfıl, 

yiyə, bıçaq, balta və s.), Ərdəbil yüksək key fiyyətli qılınc və  xəncərlər, ġa ma xı və 

Lahıc  mis  məmu latı,  silah  və  zireh li  paltarlar,  Bakı  poladiĢləmə,  Gəncə  mü xtəlif 

dəmir  məmulatı  (nal,  bıçaq  və  s.),  Ordubad  fıtillə  alıĢan  ağır  tüfənglər  istehsalı 

sahəsində ən mühüm sənətkarlıq  mərkəzləri  idi. Od lu silahlar (top və tüfəng) XVII 

əsrdə  təkmilləĢir,  həm  istehsalda  həm  də  hərbi  iĢdə  daha  geniĢ  yayılırd ı.  Bunlara 

baxmayaraq,  odlu  silahlar  istehsalında  Səfəvi  dövləti  Avropa  ölkələrindən,  habelə 

Osmanlı imperiyasından geri qalırdı. 

XVI  əsrin  sonu  -  XVII  əsrin  əvvəlləri  dulusçuluq  və  ĢüĢə  məmulatı 

istehsalında  yeni  dövr  idi.  Bu  zaman  çin i  qablar  və  pəncərə  ĢüĢəsi  istehsalı 

geniĢlənmiĢdi. 

---