Heydə r ə LĠyev

262 

 

Ġstanbula, Ġzmirə və Hələbə daĢınır, oradan isə dəniz yolu ilə Avropaya göndərilirdi 

(Tavernye). Avropadan mü xtəlif  ġərq ölkələrinə, habelə Azərbaycana tranzit ticarət 

məhsulları da bu yolla gəlirdi. 

Səyyahlar  karvan  yollarında  yığılan  gömrük  haqqının  ağır  olmasından, 

təhlükəsizliy in  temin  edilməməsindən  və  baĢqa  çətinliklərdən  dəfələrlə  bəhs 

etmiĢlər. 

XVII  əsrdə  Azərbaycanla  Hindistan  arasında  da  geniĢ  ticarət  əlaqələri 

yaranmıĢdı.  Azərbaycan  tacirləri  tez-tez  Hind istana  gedir,  hind  tacirləri  isə 

Azərbaycan  Ģəhərlərində  məskən  salırd ılar.  Bakının  ticarət  həyatında  əhəmiyyətli 

mövqe  tutan  hind  tacirləri  (multanı)  Suraxan ıda  bir  atəĢpərəst  məbədi  də 

tikdirmiĢdilər. Həmin məbəd bugünədək qalmaqdadır.  

Azərbaycanın  da  ərazisinə  daxil  o lduğu  Səfəvi  imperiyasında  sikkə  zərb i 

mərkəzləĢmiĢ  xarakter  daĢımırd ısa  da,  Ġsfahan  Yaxm  ġərqdə  pul  zərb  ed ilən  ən 

böyük Ģəhərlərdən  biri  id i.  Qanuni  tədiyyə  vasitəsi  kimi  dövrün  pulları  hazırlanan 

bir  ço x  Ģəhərlərdə,  o  cümlədən  Həmədan,  RəĢt,  Qəzvin,  KaĢan,  MəĢhəd,  Ġrəvan, 

Tiflis, Təbriz, Gəncə, Naxçıvan və Ərdəbildə zərbxanalar fəaliyyət göstərirdi. 

Səfəvi  pul  sistemin in  nominal  pul  vahidi  XVII  əsrdə  artıq  pul 

dövriyyəsindən kənar olan dinar sayılırd ı. I Abbas dövriyyəyə yeni sikkə buraxaraq 

onu öz adı ilə abbası adlandırdı.  Bu sikkənin çəkisi  iki  misqal təmiz qızı la, qiy məti 

200 dinara bərabər  idi.  Bu pulu hazırlamaq üçün onun tərkibinə ço x gü man ki,  mis 

də qatırdılar.  ġardenin  məlu matına görə, abbasının əyarı  ispan sikkələrinin əyarına 

bərabər idi. 

Azərbaycanda  baĢqa  Səfəvi  ərazilərindəki  kimi  aĢağıdakı  sikkələr 

dövriyyədə olmuĢdur: 

1) abbası - 200 dinar dəyərində; 2) mahmudi - 100 dinar dəyərində; 3) şahı - 

50 dinar dəyərində; 4) bisti - 20 d inar dəyərində-5) qazibəyi - 5 dinar dəyərində. 

Adları  əvvəlcə  sadalanan  4  sikkə  gü müĢdən  hazırlanır  və  yumurtavarı 

bistidən  baĢqa  hamısı  dəyirmi  Ģəkildə  düzəldilird i.  XVII  əsrin  ikinci  yarısının 

ortalarına  yaxın  bisti  gü müĢ  pullarının  zərb  olun ması  get-gedə  azalmağa  baĢladı. 

ġarden  ən  kiçik  Səfəv i  gü müĢ  sikkəsinin   Ģahı  olduğunu  bildirir.  Qazibəyi  isə 

misdən hazırlan ırdı. 

Ġsgəndər  bəy  MünĢinin  əsərində  bütün  iri  məb ləğli  pullar  10  min  d inara 

bərabər  olan  və  pul  dövriyyəsində  olmayan  qədim  tü mən  istilahı  ilə 

adlandırılmıĢdır.  Tavernyeyə  görə,  5  abbasılıq  sikkələr  qızıldan  hazırlanır  və 

Ģəraitdən asılı olaraq özünün nominal dəyərindən bəzən yuxarıda, bəzən isə aĢağıda 

dururdu.  Belə  sikkələrin  zərbi  epizodik  xarakter  daĢıyır  və  yalnız  tacqoyma 

---

263 

 

mərasimlərində,  böyük  bayramlarda  və  əhəmiyyətli  qələbələr  zaman ı  dövriyyəyə 

buraxılırdı. 

Gü müĢ  pulların  üz  tərəfındə  (avers),  ortada  "Allahdan  baĢqa  ilahi  yo xdur. 

Məhəmməd  onun  elçisi,  Əli  isə  nümayəndəsidir"  yazılır,  bu  sözlərin  ətrafında  isə 

12 imamın adları həkk edilirdi. Sikkələrin arxa  (revers) tərəfində isə hakimiyyətdə 

olan  Ģahın  adı  yazılır,  sikkənin  kəsildiyi  yer  və  tarix  göstərilird i.  Səfəvi  pulların ın 

belə  tərzdə  zərb  edilməsi  hələ  XVI  əsrdə  baĢlanmıĢdı.  Lakin  II  Ġs mayılın  həyata 

keçirdiyi yeni sikkə zərbi ondan sonra çox az b ir müddət, də dövriyyədə qaldı.  

Xırda  mis sikkələrin üz tərəfındə tülu edən günəĢ, əks olunan Ģir Ģəkli, arxa 

tərəfındə  isə  sikkən in  kəsildiy i  yer  və  tarix  göstərilird i.  Ġstifadə  etdiyi  mənbənin, 

çox təəssüf ki, adın ı göstərməyən Nəsrulla  Fəlsəfi  mis pulların  zərbi barədə əhatəli 

və  maraqlı  məlu mat  vermiĢdir.  Ona  görə,  hər  bir  Ģəhər  üzərində  həmin  Ģəhərin 

xüsusi gerbi təsvir o lunan (maral, keçi, balıq, ilan) ö z gü müĢ pullarını zərb edirdi. 

Səfəvi ərazilərində, o cü mlədən Cənubi Qafqazda faydalı metal yataqları ü zə 

çıxarılmamıĢdı.  Buna  görə  də  Səfəvi  dövlətinə,  özünün  ehtiyatı  olduğuna 

baxmayaraq, faydalı metallar xaricdən gətirilird i. Pul hazırlan masından ötrü istifadə 

olunan  gümüĢ  ölkəyə  gətirilən  xarici  sikkələr,  gü müĢ  məmu latı  və  kü lçələri 

hesabına  əldə  edilirdi.  Dövlət  xəzinəsinə  daxil  olan  q ızıl  isə,  b ir  qayda  olaraq, 

həmiĢəlik  dövriyyədən  çıxarılır  və  xəzinədə  yığ ılıb  qalırdı.  Buna  görə  də  ġarden 

haqlı  olaraq  Ģah  xəzinəsini  bütün  qızılları  udan  dibsiz  çəlləyə  bənzədirdi. 

Tavernyeyə  görə  Səfəvi  Ģahı  özünün  istifadəsindəki  bütün  əĢyalardan  yalnız 

qızıldan  olan  Ģeyləri  bəyənirdi.  Streys  özünün  ġirvan  xam  ilə  1671-ci  il  görüĢünü 

belə təsvir edir:  Xanın üstündə əyləĢdiyi bahalı ərəb atın ın çulu nazik q ızıl saplarla 

toxun muĢ, mirvari və baĢqa qiymətli daĢlarla bəzədilmiĢdi". 

XVII  əsrin  70-ci  illərinədək,  yəni  I  Abbasın,  Səfınin  və  II  Abbasın 

hakimiyyətləri  dövründə  gümüĢ  pullar  sarıdan  çatıĢ mazlıq  yo x  idi.  Tacirlər 

tərəfındən  ölkəyə  gətirilən  xarici  pullar  ərid ilib  Səfəvi  sikkələrinə  çevrilir  və 

dövriyyəyə  buraxılırd ı.  ġah  Sü ley manın  vaxtında  isə  vəziyyət  kəskin  Ģəkildə 

dəyiĢdi.  Məlum  oldu  ki,  hind  tacirləri  ölkədən  ilk  növbədə qızılı  və  gümüĢü  ixrac 

edir,  bundan  qazanc  götürürlər.  ġarden  yazır:  " Hindlilər,  qaniçən  zəlilər  kimi,  ələ 

keçirdikləri  q ızılı  və  gümüĢü  öz  ölkələrinə  aparmaq la  məĢğul  idilər.  Mən  1677 -ci 

ildə  Ġrandan  qayıdarkən  artıq  orada  tam  dəyərli  sikkə  tap maq  mü mkün  deyildi, 

çünki həmin pullar yu xarıda göstərilən sələmçilər tərəfındən aparılmıĢdı". 

Belə vəziyyət on illərlə davam etdi.  Əsrin  90-cı  illəri barədə  məlu mat verən 

Sanson  yazır:  "ġahın  fərmanına  görə,  pullar  Ġsfahan,  Ġrəvan,  Didani  (Gü rcüstan.  - 

masul ),Təbriz, Ərdəbil, Hə mədan və Hüveyzədə zərb edilirdi. ġah tərəfındən ciddi 

qadağan qoyulmasına baxmayaraq, hindlilər bütün sikkələri Hindistana aparırdılar". 

---