Heydə r ə LĠyev

268 

 

1615-c i  ildə  ġah  Abbasın  Qarabağdan  və  ġirvandan  əhalini  köçürmə 

siyasətinə  qarĢı  Əhməd li  qiyamı  Səfəvi  hökmdarı  tərəfindən  amansızcasına 

yatırıldı. 

1615-1616-c ı  illərdə  "Dəli  Məlik"  təxə llüslü,  tərəkə mə lərdən  olan  Məlik 

Pirin in baĢçılığı  ilə ġirvanda böyük üsyan baĢlandı. Az sonra Gəncə yaxın lığ ındakı 

Dəngi vilayətinin əha lisi də  mübarizəyə qoĢuldu. Onla r  Gəncə ha kimi Məhə mməd 

xan Ziyadoğlu Qacan öldürüb, Ģirvanlılarla b irlikdə  Kaxeti çarının baĢçılığı altında 

Səfəvi  zü lmünə  qarĢı  mübarizə  aparan  gürcülərlə  əlaqə  yaratdılar.  Ġsgəndər  bəy 

MünĢi qeyd edirdi ki, "onun (Dəli Məlikin.  -  məsul red.) ətrafına toplaĢanlar, bəzi 

pozğun ünsürlər və iğtiĢaĢçılar Dağ ıstanda möhkəmlənib Ģahlıq hakimiyyətinə qarĢı 

çıxıĢ  etdilər".  Dəli  Məlikin  baĢçılığı  altında  üsyançılar  ƏrəĢ  qarnizonuna  basqın 

etdilər.  ƏrəĢ  hakimi  Məhəmmədhüseyn  Sultan  Dəli  Məlik  tərəfındən  yaxalandı  və 

öz  yaxın  adamları  ilə  birlikdə  öldürüldü.  Üsyançılar  ƏrəĢdə  möhkəmlənə 

bilməyərək, I ġah Abbas qoĢununun yaxınlaĢdığın ı eĢidib onu tərk etdilər.  

1616-c ı ildə I ġah Abbasın ġirvan və Gürcüstan üsyançılarına qarĢı sərt cəza 

tədbirləri  Tey murazı  və  Dəli  Məliki  Qərb i  Gü rcüstana  sığınmağa  məcbur  etdi. 

Üsyançılar  tezliklə  yenidən  Kaxetə  qayıtdıq ları  üçün  Səfəvi  sarayı  ikinci  dəfə 

böyük qoĢun təĢkil edib onlara qarĢı göndərdi. Üsyan çətinliklə yatırıld ı,  lakin  Dəli 

Məlik Dağıstanda gizlənə bild i. 

1632-c i ildə Qa rabağ hakimi Davud  xan ġah Abbasın varisi olan ġah Səfıyə 

qarĢı  üsyan  etdi.  O,  Kaxeti  çarı  I  Tey muraza  mü raciət  edərək,  onu  Gəncəni  və 

Qarabağı  ələ  keçirməyə  çağırdı.  Lakin  dövlət  aparatında  yüksək  mövqeləri  olan 

Qacar  əyanları  onu  müdafıə  etmədilər.  Vəziyyəti  belə  görən  Davud  xan  və 

Teymuraz Səfəvi dövlətinin sərhədlərini tərk etmək məcburiyyətində qaldılar.  

XVII əsrdə feodal  istismarına qarĢı yönəlmiĢ çıxıĢlardan baĢqa, din  mənĢəli 

Mıxlı Babanın baĢçıhq etdiyi üsyan da baĢ vermiĢdi. 

1625-c i  ildə  o,    təqiblə rindən  ya xa  qurtarmaq  üçün  Osman lı  dövlətinin 

sərhədini keçərək Ərzuru ma gəldi və 1625-ci ildə orada yox oldu. XVII əsrin ikinci 

yarısına  doğru  Səfəvi  dövlətinə  daxil  olan  ölkələrdə,  habelə  Azərbaycanda   feodal 

istismarına qarĢı  xalq kütlələrin in Ģikayətləri artmaqda  idi.  Belə Ģikayətlər, adətən, 

bəylərbəyilərin,  digər  ali  rütbəli  məmurların  Ģah  tərəfındən  cəzalandırılması  və 

yaxud  vəzifədən  azad  edilməsi  ilə  nəticələnird i.  Beləliklə,  ü mu mxalq  narazılığın ın 

silahlı üsyana çevrilməsinin qarĢısı  alınırdı.  

Tarixçi  Ġsgəndər  bəy  MünĢinin  məlu matına  görə,  1632-ci  ildə  Ərdəbil 

hakimi  Çıraq  xan ın  edam  edilməsi  "Ərdəbilin  kasıb  əhalisinin  qəzəbin i"  yatırmaq 

niyyəti  güdürdü.  ġirvan  bəylərbəyi  Ərəb  xan  ġamlı  Cəbbədaroğlu  (1635-1646)  da 

məh z  " xalqla  pis  rəftar  etdiy inə"  görə  Ģah  tərəfındən  vəzifədən  kənar  edilmiĢdi. 

---

269 

 

Urmiya  və  Ərdəbil  hakimləri  də  məhz  həmin  səbəbə  görə  1655 -ci  ildə  öz 

vəzifələrindən  götürüldülər  (Məhəmməd  Tahir  Vəh id).  ġirvan  bəylərbəyi  Hacı 

Mənuçehr  xan  (1661)  və  onu  əvəz  etmiĢ  Məhəmməd  xan  da  ġirvan  əhalisinin 

tələbinə  əsasən  mərkəzi  hakimiyyət  tərəfındən  cəzalandırıldılar,  vəzifələrini  tərk 

etməyə məcbur o ldular. 

1631-c i ildə ġah Səfın in dövründə Qafurabadda (Qəzvin yaxın lığ ında) çoxlu 

"sadəlövh türkün" iĢtirak etdiyi yeni hərəkat baĢlandı. Məhəmməd Məsumun qeyd 

etdiyinə  görə,  hərəkata  xalq  arasında  geniĢ  nüfuz  qazanmıĢ  dərviĢ  Rza  ƏfĢar 

rəhbərlik ed irdi.  DərviĢ  Rzan ın və tərəfdarlarının əsas məqsədi Qəzv in Ģəhərini ələ 

keçirərək  hərəkatın  geniĢ  vüsət  almasına  təkan  vermək  idi.  Qəzv in  Ģəhərinə  yeni 

darğa  təyin  edilmiĢ  ġahverdi  xan  Tərxan  Türkməni  ö z  tərəfınə  çəkməyə  çalıĢan 

DərviĢ  Rza  Qəzv inə  öz  nü mayəndəsini  göndərdi  və  darğanı  xalqın  qarĢısına 

çıxarmağa  çalıĢdı.  Darğa  qorxusundan  evdən  çıxmadı.  ġəhərə  hücuma  hazırlaĢan 

DərviĢ Rza öz silahdaĢları  ilə Ġmamzadə Hüseynin məqbərəsi yaxın lığ ında darğa və 

ya  Ģəhər  əyanları  ilə  görüĢməyi  qərara  aldı.  Tərəflər  arasında  atıĢma  baĢlandı,  hər 

iki  tərəf  itki  verdi,  DərviĢ  Rza  da  öldürüldü.  Lakin  məğ lubiyyət  üsyanç ıları 

dayandırmadı.  DərviĢ  Rzanın  ölü mündən  sonra  onun  tərəfdarları  Ģəhəri  tutmağa 

yeni cəhd göstərdilər, lakin bu hücum da dəf edild i.  

Səkkiz  il  sonra  (1639-1640)  DərviĢ  Rzanın  tərəfdarları  yenidər  mübarizəyə 

qalxdılar.  On lar  zahirən  DərviĢ  Rzaya  bənzər  bir  nəfər  çörəkçin in  ətrafında 

toplaĢdılar.  Hərəkat  getdikcə  gücləndi,  hakim  dairələri  təĢviĢə saldı.  Nəticədə  ġah 

Səfin in fərmanı ilə çörəkçi öldürüldü, onun tərəfdarları isə dağıdıld ı.  

Hərəkatın  kütləviliy i  və  dərv iĢ  tərəfdarlarının  qətiyyəti,  həmçinin   üs yan 

baĢçısının  ölümündən sonra  hərəkatın  davam  etməsi  onun  xalq  hərəkatı  olmasına, 

antifeodal səciyyə daĢımasına Ģübhə doğurmur.  

XVII  əsrin  ikinci  yansında  Azərbaycanda  və  qonĢu  ölkələrdə  kəskin  ərzaq 

qıtlığ ı  mövcud  idi.  1663,  1667,  1673,  1676,  1677  və  168 1-ci  illərdə  baĢ  vermiĢ 

aclıq  nəticəsində  "oğurluq  və  qarət"  halları  artmıĢ,  varlıların  taxıl  anbarlarına 

hücumlar ço xalmıĢdı. 

1677-c i  ildə  Çu xursəd  vilayətində  (Na xçıvan,  Cu lfa,  Ġrəvan)  iki  il  ə rzində 

maaĢları  ödənilməmiĢ  Qacar  və  Bayat  tayfalarından  olan   döyüĢçülərin  üsyanı  baĢ 

verdi.  Üsyançıların  təzy iqinə  davam  gətirə  bilməyən  vilayət  hakimi  Səfıqulu  xan 

qalaya sığındı. Lakin tezliklə Ģahın təyin etdiyi yeni hakim bu üsyanı amansızcasına 

yatırmağa nail oldu. 

Səfəvi dövləti feodal sinfınə qarĢı çıxıĢ edən  xalq  kütlələrin in birləĢ məsinə, 

vahid  cəbhədən  çıxıĢ  etməsinə  imkan  verməmək,  narazı  qüvvələri  parçalamaq 

məqsədilə Azərbaycanda olan mü xtəlif  xalqlar arasında ədavət toxu mu səpir, onları 

---