Heydə r ə LĠyev
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XVI-XVII ƏSRLƏRDƏ AZƏRB AYCAN MƏDƏ NĠYYƏ TĠ
270
bir-b irinə qarĢı qoyurdu. Hakim dairə lər əsasən böyük Ģəhərlərdə b elə əmələ ə l atır, sənətkarlar arasında da nifaq yaradırdılar. Nəticədə bir Ģəhər iki h issəyə bölünür, mü xtəlif qruplar qarĢı-qarĢıya qoyulurdu. Belə bir hadisə XVII əsrin 70-ci illərində Təbriz Ģəhərində də baĢ verdi. ġəhərdəki Nemətilər və Heydərilər adlanan iki böyük sənətkar zü mrəsi zahirən dini fərq lər, baxıĢlar zəminində bir -birinə qarĢı çıxıĢ etdilər. Hər iki zü mrənin nümayəndələri Ģiəlik təriqətinin sufı dərviĢləri idi. Mənbələrin məlu matına əsasən, I ġah Abbasın dövründən etibarən Ģəhər əhalisi arasında belə düĢmənçilik halları daha geniĢ yayılmağa baĢlamıĢdı. XVII əsrin ortalarında Təbrizdə olmuĢ ġardenin məlu matına görə, "Ģəhər biri digəri ilə düĢmənçilik edən Heydəri və Neməti dəstələri arasında 9 məhəlləyə bölün müĢdü".
271
X FƏSĠL XVI-XVII ƏSRLƏRDƏ AZƏRB AYCAN MƏDƏ NĠYYƏ TĠ
yaranması, habelə mərkəzləĢmiĢ siyasi qurumun qüvvətlənməsi ilə əlaqədar xalq ın mədəniyyəti də xeyli inkiĢaf etdi. Gəncə, Təbriz, ġamaxı, Marağa, Ərdəbil Ģəhərləri bu dövrün mühüm mədəniyyət mərkəzləri kimi tanın mıĢdı. Rəsmi d in olan Ģiə təriqətinə əsaslanan hakim dairələr cəmiyyətin bütün təbəqələri arasında bu ideyaları geniĢ yayırdılar. Belə b ir Ģəraitdə dünyəvi elmləri öyrənmək yalnız islam dini və Ģəriət normaları əsasında mü mkün idi. Bu dövrdə yaĢamıĢ bir ço x alimlər əsasən dini (Ģiə) təlimin nümayəndəsi kimi çıxıĢ edirdilər. Lakin onlar dünyəvi elmlər sahəsində də geniĢ biliyə malik idilər. Alimlərin əksəriyyəti məntiqin, fəlsəfənin, ədəbiyyatın, təbabətin, riyaziyyatın, astronomiyanın bir ço x məsələləri ilə məĢğul olurdu. O zamanlar yalnız bir ço x elm sahələrinin bilicisi olan Ģəxslər alim hesab edilirdilər. Bu dövrdə astronomiya elminin inkiĢafına müəyyən maraq vardı. XVI əsrin əvvəllərində I ġah Ġs mayıl Marağa rəsədxanasını bərpa etdirmək üçün məĢhur riyaziyyatçı və astronom, Ģirazlı Qiyasəddin Mənsur ibn Əmir Sədrəddin Məhəmmədi (1463-1542) Marağaya göndərdi. Alim rəsəd xananın xarabalıqlarını müĢahidə edərək, onun bərpası üçün 30 il vaxt lazım olduğ unu bildird i. ġah bərpa iĢlərinə baĢlamaq haqqında əmr verdi. Lakin ġah Ġsmayılın ölü mündən sonra həmin iĢ yarımçıq qald ı. 1611-c i ildə I ġah Abbasın əmri ilə tarixçi Cəlaəddin Məhəmməd Münəccim Yəzd i, məĢhur riyaziyyatçı və astronom ġey x Bəhaəddin Amili, Mövlana Əlirza Təbrizi Marağa rəsəd xanasının bərpası üçün layihə hazırlayıb onu hökmdara təqdim etdilər. Lakin bu sahədə əməli iĢlər görülməd i. Bu dövrdə riyaziyyat sahəsində də müəyyən inkiĢaf nəzərə çarpırd ı. ġey x Mahmud ġəbüstərinin ardıcıllarından olan Abdulla Şəbüstərizadə riyaziyyata aid bir sıra əsərlərin. o cümlədən "Məaric dər heyət", "Riyazi-rizvan", "Kitabi-meyar", "Risaleyi cami cahannüma", "Risaleyi-qövsi-qüzeh" kitablarının müollifi idi. Təbrizli Seyid Əhməd Laləvi (1436-1507) məntiq, qrammatika, riyaziyyat və ədəbiyyat sahəsində, təbrizli Mirzə İbrahim riyaziyyat və fəlsəfə üzrə fəaliyyət göstərirdi. Fransız səyyahı Tavermye yazır ki, Təbriz əyalətinin maliyyə məmu ru Mirzə Ġbrahim mü xtəlif elmlər sahəsində axtarıĢlar aparırdı. 272
Dövrünün məĢhur münəccimi Mövlana Məhəmməd Ərdəbilinin, əslən Ģirazlı olan, lakin Ģəxsiyyət və alim kimi Təbrizdə formalaĢ mıĢ Mahmud bəy Füsuninin riyaziyyat, astronomiya sahəsində nəzərəçarpacaq xid mətləri vard ır. Təbabətdə də müəyyən inkiĢaf vardı. I ġah Təh masibin Ģə xsi həkimlərindən Əbülfəth Təbrizi, Ġmaməddin Mahmud NiĢapura Mövlana Kəmaləddin Hüseyn, onun oğlu Nurəddin, Qiyasəddin Əli KaĢi və Əbu Nəsr Gilan i bu sahədə artıq fərqlənirdi. Əbülfət Təbriz xəstəlikləri təyin etməkdə ço x bacarıqlı və mahir həkim idi. O, ö mrünün son illərini I ġah Abbasın sarayında keçirmiĢdi. Əla Təbrizi isə uzun müddət ġirvan hakimi Abdulla xan Ustaclının həkimi olmuĢdu. XVI əsrin sonu və XVII əsrin əvvəllərində Səfəvi-Os manlı müharibələri xalq ın mədəni in kiĢafı prosesinə sarsıdıcı zərbə vurmuĢdu. Bir ço x məĢhur Azərbaycan alimi əsir alın mıĢ, Ġstanbula aparılmıĢ, bəziləri isə Qəzv inə və Ġsfahana köçürülmüĢdü. Yalnız XVII əsrin ortalarında Azərbaycanda elm və maaritin inkiĢafında müəyyən canlanma nəzərə çarpırdı. Bu dövrdə Mirzə Məhəmməd, Məczub Təbrizi, Mo lla Mömin Ġman, Əliqulu Xalxali, Molla Vaqif Xalxali, Nəcibəddin Rza Təbrizi, uzun müddət ərzində Təbrizin Ģəriət məh kəməsinə baĢçılıq etmiĢ Mövlana Rəcəbəli Vahid Təbrizi, Yusif Məhəmmədcan oğlu Qarabaği, Hüseyn Xələf oğlu Təbrizi, Sadiq bəy ƏfĢar, Əlirza Təbrizi Səfəvi imperiyası ərazisində mü xtəlif elm sahələrinin in kiĢafında mühüm ro l oynamıĢlar. MəĢhur ensiklopediyaçı alimlər sırasında Məhəmmədhüseyn Xələf oğlu Təbrizinin adını xüsusi qeyd etmək lazımd ır. O, ölkə osman lılar tərəfindən iĢğal olunandan sonra vətəni tərk edərək Hindistana getmiĢ, orada Heydərabad hakimi Abdulla QütbĢaha həsr etdiyi məĢhur "Bürhani-qate" lüğətini yazmıĢdı. Bu lüğət Ġranda, Hindistanda və digər islam ġərqi ö lkələrində dəfələrlə çap olun muĢdur. ġirvan alimi Mövlana
əsrləri araĢdıran Ģəxslər indi də onıın bu əsərinə müraciət edirlər. Azərbaycan filosofu Yusif Məhəmmədcan oğlu Qarabaği ölkə osmanlılar tərəfındən zəbt olunarkən Orta Asiyaya köçmüĢ, Səmərqənddə və Bu xarada yaĢamıĢdır. O, ərəb, fars dillərində fəlsəfə və hüquq məsələlərinə həsr olun muĢ bir sıra əsərlərin müəllifıd ir. Qarabağinin əsərlərindən uzun müddət ərzində Orta Asiyanın mədrəsələrində tədris vəsaiti kimi istifadə olun muĢ dur. Mövlana Mirzə adlandırılmıĢ Mövlana Mirzə Məhəmmədhəsən oğlu ġirvaninin Ģexsiyyəti və əsərləri dövrünün elmi ictimaiyyəti tərəfindən yüksək qiymətləndirilirdi. A limin ġirvanda çox böyük nüfuzu vardı. O, ġirvanı tərk edərək Ġsfahana köçmüĢ, orada bir neçə il biliklərin təbliği iĢində fəal iĢtirak etmiĢ və Nəcəfə (Ġraq) getmiĢ, lakin bir müddət orada qaldıqdan sonra ġah Süleymanın Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|