Heydə r ə LĠyev
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
273
xahiĢi ilə Ġsfahana qayıtmıĢdı. Mövlana Mirzə 1687-ci ildə MəĢhəddə vəfat etmiĢdir. Mədəni irsin öyrənilməsi sahəsində də xeyli iĢ görülmüĢ, "Təzkirə" adlanan elmi məcmuələr yazılmıĢdı. Belə məcmuələrdə adətən alimlərin, əd iblərin, Ģairlərin tərcümeyi-halı və onların əsərlərindən parçalar verilird i. I ġah Ġs mayılın oğlu Sam Mirzə məĢhur "Töhfeyi-Sami" əsərini Ərdəbildə yazmıĢdı. ġahın digər oğlu Ġbrahim M irzə "Fərhəngi-Ġb rahim" ("Ġbrahimin lüğəti") əsərini tamamlamıĢdı. Əhdi Bağdadi "Gü lĢən üĢ-Ģüəra" ("ġairlər gülĢəni"), Sadiq bəy ƏfĢar isə "Təzkireyi- məcmə ül-xəvas" ("SeçilmiĢlərin təzkirəsi") əsərin i yazmıĢdı. Nəsrabadinin "Təzkirə"sində Azərbaycanın bir ço x Ģair və alimləri haqqında maraqlı məlu matlar vardır.
XIII-XV əsrlə rə nisbətən XVI-XVII əsrlərdə tarix e lmi daha ço x inkiĢaf etmiĢdi. Bu dövrün bir sıra tarixçiləri (Həsən bəy Rumlu, Fəzli Ġsfahani, Ġsgəndər bəy MünĢi) tarixi hadisələri təsvir etməklə kifayətlən mir, zəruri hallarda hadisələrə fərdi münasibətlərini də bildirirdilər. Bir qayda olaraq bu dövrün tarixçiləri hadisələri bir qədər ziddiyyətli Ģərh etmiĢ, lakin faktları təfərrüatı ilə qələmə almıĢlar. Sarayda vəqiənəvis olmuĢ tarixçilər isə həm də ġah fərmanlarının, diplo matik sənədlərin surətlərini ö z əsərlərində əks etdirmiĢlər. XVI əsrin məĢhur Azərbaycan tarixçisi Həsən bəy Rumlu (1530-?) I ġah Təhmasib in sarayında qullııq etmiĢ, onun yürüĢlərinin iĢtirakçısı olmuĢ dur. Onun "Əhsən ət-təvarix" ('Tarixlərin ən yaxĢısı") əsərinin dövrümü zə qədər gəlib çatmıĢ IX -X cildləri ( IX cilddə 1405- 1493, X cilddə isə 1494-1578-ci illərin hadisələri ö z əksini tap mıĢdır) A zərbaycanın və qonĢu ölkələrin XV-XVI əsrlər tarixinə həsr olunmuĢdur. Saray salnaməçilərin in ənənələrinə sadiq qalan Həsən bəy Rumlu Səfəvilər dövlətinin tarixinə aid xey li məlu mat vermiĢ, əsas diqqətini Ģahların, hərb i baĢçıların fəaliyyətinə yönəltmiĢdir. Həyatının ço x hissəsini Gəncədə və Qarabağda keçirmiĢ, əslən isfahanlı olan
xid mətində olmuĢ, erkən yaĢlarından tarixə böyük maraq göstərmiĢdir. Onun Səfəvilər tarixinə aid yazd ığı "Əfzəl ət-təvarix" ("Tarixlərin ən dəyərlisi") kitabı üç cilddən ibarətdir. Lakin əsərin yalnız 1524-cü ildən sonrakı hadisələri əhatə edən cild i və I ġah Təh masib in, II ġah Ġs mayılın, Sultan Məhəmmədin dövrünü əhatə edən II cild i dövrümü zə qədər gəlib çatmıĢdır. I ġah Abbasın hakimiyyəti dövründən bəhs edən III cild isə hələlik aĢkar o lunmamıĢdır. A zərbaycanın və ona qonĢu olan ölkələrin tarixin i əks etdirən bu cildlərdə Ģah fərmanları və bəzi rəs mi sənədlərin surəti də verilmiĢdir. Gö rkəmli Azərbaycan tarixçisi İsgəndər bəy Münsi (1560-1633) gəncliyində Sultan Məhəmməd Xudabəndənin sarayında divan katiblərindən biri olmuĢdur.
274
Sonralar ġah Abbasın tarixçisi o lmuĢ MünĢi "Tarixi aləm aray i Abbasi" ("Abbasın dünyanı bəzəyən tarixi") əsərin i yazmıĢ, burada dövrün siyasi, ictimai, iqtisadi və mədəni həyatı barədə maraqlı məlu mat vermiĢdir. Müqəddimə hissəsi istisna olunmaqla bütün əsər XVI əsrin sonu - XVII əsrin əvvəllərində Səfəvilər dövləti tarixin in ən qiy mətli ilkin məxəzi hesab olunur. XVI-XVII əsrlərdə maa rif və mə ktəb iĢləri ruhanilə rin ixt iyarında idi. Azərbaycanda uĢaqların təhsili məscidlərin nəzd ində, Ģə xsi evlə rdə təĢkil ed ilmiĢ məktəb və mədrəsələrdə aparılırdı. Ġlkin mərhələdə uĢaqlar ana dilində dərs keçir, yuxarı siniflərdə isə Azərbaycan dilində dərs vəsaiti olmad ığı üçün fars və ərəb dilində yazılmıĢ dərsliklərdən istifadə edirdilər. Tavernye məd rəsələrdə istifadə olunan dərsliklərdən bəhs edərək yazırdı ki, kitabların əksəriyyəti məĢhur Azərbaycan alimi, riyaziyyatçı, astronom, fılosof Xacə Nəsirəddin Tusinin əsərləri idi. Tədris prosesində Aristotelin, Arximedin və Qalileyin əsərlərindən də istifadə edilird i. Mirxondun "Revzət əs-səfa" əsəri mötəbər dərslik hesab olunurdu (Xavernye). Məktəblərdə Ģagirdlər əvvəlcə əlifbanı öyrənir, sonra Quranı
əzbərləyird ilər. Ərəb dilində o lan Quran ı Ģagirdlər baĢa düĢə bilmir və onu mexaniki əzbərləmə yolu ilə mənimsəyird ilər. Sonra kiçik kitabçalar, o cü mlədən Übeyd Zakaninin "Siçan və piĢik", Fəridəddin Əttarın "Nəsihətnamə" əsərlərindən, Sədinin " Gü lüstan"ından, Hafızin "Divan"ından parçalar öyrədilird i. Mədrəsələrdə ilahiyyat dərsinin əsas yer tutmasına baxmayaraq, ictimai və təbiyyat elmlərin in tədrisinə də geniĢ yer verilirdi. Aristotelin fəlsəfı əsərləri, Mirxondun, Nizaminin, Xaqaninin, ġəms Təbrizinin, Əvhədi Marağayinin, Hafızin yaradıcılığ ı, Fü zulinin " Leyli və Məcnun" u, Caminin qəsidələri də tədris obyekti idi. Azərbaycanda bir sıra mədrəsələri (o cü mlədən ġamaxı mədrəsəsini) müĢahidə etmiĢ Adam Oleari ölkədə astronomiyanın, fəlsəfənin və cəbrin tədrisinin Avropa tədrisinə uyğun gəldiyini qeyd edirdi. Azərbaycan Ģəhərlərində xeyli məktəb və mədrəsə var idi. 1647 -ci ildə Təbrizdə 600 məhəllə məktəbi və 47 mədrəsə fəaliyyət göstərirdi. Mədrəsələrdə Ģagirdlərin sayı 50 nəfərdən artıq olmurdu. Ərdəbilin ġey x Səfı məqbərəsi nəzdindəki mədrəsədə də xeyli Ģagird təhsil alırd ı. XVII əsrin ortalarında ġamaxıda 40 məktəb və 7 mədrəsə var idi. Mədrəsələrdə dərs deyən müdərrislər arasında dövrün tanınmıĢ alimləri, o cümlədən Mirzə Məhəmməd Məczub Təbrizi, Molla Mömin, Mövlana Əbdülsəməd, Qazi ġıxəmi, Təb rizli Mirzə Baq i, Mövlana Rəcəbəli Vahid, Mövlana Nəsrulla Xalxali də olmuĢdur. Bir sıra görkəmli A zərbaycan aliminin öz məh zəri (ali təhsil müəssisəsi) var idi. Məsələn, Mir Əliənnəqi Ərdəbili doğma Ģəhərindən MəĢhədə köçürülmüĢ və 1723-cü ilə qədər orada e lmin mü xtə lif sahələrində dərs demiĢdir. Mövlana Ələkbər Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|