Heydə r ə LĠyev



Yüklə 4,67 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə136/232
tarix30.12.2017
ölçüsü4,67 Mb.
#18653
1   ...   132   133   134   135   136   137   138   139   ...   232

277 

 

fəzilətləri  Əliyə  aid  edirdi.  Tüfeyli  Əliyə  böyük  əhəmiyyət  vermiĢ,  Ģiəliyi 



əsaslandırmıĢ  I  ġah  Ġs mayıla,  onun  əcdadı  ġeyx  Səfiəddinə  də  tərifnamələr 

yazmıĢdır. 

Xətayini,  Ģiəliy i,  imamları  tərifləyən  Tüfeyli  əsərlərin in  birində  I  ġah 

Ġsmayılı din naminə müharibəyə sövq edirdi: 

 

Zərb ilə mün kirləri iqrar edərsən, vəqtidir, 



 Ru m ilə ġa m üstünə ilqar edərsən, vəqtidir.  

 

Tüfeyli,  I  ġah  Ġsmay ılı  intiqam  almağa  dəvət  edərək  "Ənəl-həqq" söyləyən 



aĢiqlərin  ölü münə  fitva  verənləri  "bərdar"  etmək  (dara  çəkmək)  vaxtının  gəlib 

çatdığını bildirirdi. 

I  ġah  Ġsmayılın  sarayında  yaĢadığı  üçün  ġahi  təxəllüsünü  qəbul  etdiyi 

ehtimal  olunan  sənətkar  da,  Həbibi  və  Süruri  kimi,  Türkiyəyə  getmiĢ,  orada  vəfat 

etmiĢdir. 

ġahinin  Ģeirləri  onun  məhəbbət  möv zusunda  əsərlər  yazmıĢ  lirik  Ģair 

olduğunu sübut edir: 

 

Qönçeyi-gül bülbülün qəsdinə peykan eyləmiĢ, 



 Qönçə açılğan gülü üzünə qalxan ey lə miĢ. 

Gü l ərusin sübhdən bülbül nikah etmiĢ məgər Kim,   

özün yaĢıl duvaq altında pünhan eyləmiĢ.  

 

Məhəmməd Fü zuli ġahin in: 



Ta ki, tac i-zərn igarın çərx viran eylə miĢ,   

XəĢti-zərrini səba fərĢi-gülüstan eyləmiĢ, - 

beyti ilə baĢlanan qəzəlinə nəzirə yazmıĢdı. 

 

Xəzani  ġirvan  hakimi  Əlqas  Mirzənin  katibi,  dövrünün  tanınmıĢ  Ģairi 

olmuĢdur.  Lakin  onun  Əlqas  Mirzənin  sarayında  asudə  keçən  həyatı  çox  davam 

etmədi.  Mirzə  ġirvanda  tam  müstəqil  Ģah  olmaq  fıkrinə  düĢmüĢdü.  Səfəvilər 

sarayına  vergi  verməyə  məcbur  edilən  və  onların  hər  cür  tələbatını  təmin  edən 

ġirvan feodalları bu  iĢdə Əlqas Mirzəyə kö mək göstərdilər. QardaĢınm  müstəqillik 

fıkrini  eĢitmiĢ  I  ġah  Təhmasib  böyük  ordu  ilə  ġirvana  hücum  etdi.  Əlqas  Mirzə 

məğ lub  oldu.  Bu  zaman  Xəzani  də  vətənini  tərk  etdi  və  Əlqas  Mirzə  ilə  Osman lı 

Türkiyəsinə getdi. O, Türkiyədə olduğu zaman saray Ģairi Ariflə mübahisələr edirdi. 

Osmanlı sultanı hətta onu öldürmək fikrinə düĢmüĢdü. 




278 

 

Xəzan i  Türkiyədə  Əflatun  adı  ilə  tanındığından  bütün  Osmanlı  təzkirəçiləri 



onu bu ad ilə təqdim etmiĢlər. 

Xəzan i  Əsiri  təxəllüsü  ilə  də  Ģeirlər  yazırd ı.  Onun  heca  vəznində  yazdığı 

Ģeirlər daha maraqlıdır: 

 

Qurban olu m nazlı yarın hilal qaĢına,  



Pərvanədək mən dolanım, dönüm baĢına,  

ġayəd ola, rəh mi gələ gözü m yaĢına 

 Gö zü m yaĢı yer ü zünü aldı, neyləyim?  

 

Dil,  ifadə, fo rma  xüsusiyyətləri ilə folklordan gəlmiĢ bu təsir XVI əsrin bəzi 



Ģairləri üçün də səciyyəvidir. 

Şah İsmayıl Xətayi Azərbaycan xalqının tarixinə görkəmli dövlət  xad imi  və 

istedadlı bir Ģair kimi daxil olmuĢdur. ġairin ədəbi irsi A zərbaycan dilində yazılmıĢ 

"Divan"dan,  ibrətamiz  mənzu mələrdən,  lirik  qoĢmalardan,  "Nəsihətnamə"  adlı 

məsnəvidən  və  "Dəhnamə"  poemasından  ibarətdir.  Xətayi  öz  yarad ıcılığında  xalq 

dilindən,  əruz  və  heca  vəznlərindən,  folklordan  istifadə  etmiĢdir.  Üç  dildə  Ģeir 

yazmaq  qabiliyyəti  olan  Xətayinin  əsərlərin in  böyük  bir  qismi  Azərbaycan 

dilindədir.  Xətayi  əsasən  Azərbaycan  xalqın ın  ədəbi-bədii  irsini  mənimsəmiĢdi  və 

milli  ədəbiyyatın  ənənələri  ilə  bağlı  idi.  Onun  yaradıcılığının  təĢəkkü lü  və 

inkiĢafında Nəsimin in güclü təsiri aydın Ģəkildə nəzərə çarpır.  

ġah  Ġsmay ıl  Xətayinin  Sultan  Səlimə  müraciətlə  yazdığ ı  qəzəli  onun 

hökmranlıq  qürurunu  bariz  surətdə  ifadə  edir.  1514-cü  ildə,  Çaldıran  döyüĢü 

ərəfəsində I Sultan Səlim  I ġah  Ġsmay ıla  fars dilində Ģeir göndərmiĢ, Xətayi  isə bu 

Ģerə azərbaycanca belə cavab vermiĢdi: 

 

Diyari-eĢqə sultanəm, d ila , mən də zə man imdə,   



Vəzirimd ir qəmü-ğüssə, oturmuĢ iki yanimdə. 

 

AĢağıdakı  beytdə  isə  əzəmətli  dövlət  qurmuĢ  hök mdarın  əyilməz  ruhu 



duyulmaqdadır: 

 

Mən ol Ģəhbazi-kuhsarəm, baĢ əy məm qülleyi-Qafə,  



Neçə enqa kimi yavru uçurdum aĢiyanimdə. 

 



279 

 

XVI  əsrdə  xalq  yaradıcılığı,  xüsusilə  aĢıq  ədəbiyyatı  yalnız  xalq  içərisində 



deyil,  hətta  sarayda  da  rəğbətlə  qarĢılanırd ı.  Heca  vəzni  ilə  yazılmıĢ  və  "varsağı" 

adlanan Ģeirlər I ġah Ġs mayılın sarayında keçirilən ədəbi məclislərdə bəyənilird i.  

Xətayinin  bayatıları  da  ço xəsrlik  A zərbaycan  bayatıların ın  formasına  və 

məzmununa  uyğun  gəlir.  Onlardakı  həyatilik,  sadəlik,  səmimilik  baĢlıca 

xüsusiyyətlərdir: 

 

Xətayi, iĢin düĢər, 



Gəlib-gediĢin düĢər, 

DiĢləmə çiy löğ məni, 

Yerinə diĢin düĢər. 

 

Xətayinin  "Nəsihətnamə"  si  Azərbaycan  dilində,  ibrətamiz  yazılmıĢ  ilk 



məsnəvilərdəndir.  Əsərdə  sufiliy in  təsiri  də  nəzərə  çarpır.  ġair  öz  müridlərini 

sədaqətli və etibarlı olmağa dəvət edird i: 

 

Yo ldaĢ odur rəhm edə yoldaĢına, 



 YoldaĢın uğrat maya yol daĢına. 

Xətayinin  həcm  baxımından  ən  böyük  əsəri  "Dəhnamə"dir.  1506-cı  ildə 

məhəbbət  mövzusunda  yazılmıĢ  bu  poemada  bütün hadisələr  birinci  Ģəxsin  dili  ilə 

nəql olunur. 

Azərbaycan ədəbiyyatının inkiĢafı tarixində  Füzullnin yaradıcılığ ı  müstəsna 

yer  tutur.  Onun  əsərləri  dərin  məzmunu  ilə  Azərbaycan  xalqın ın  ictimai  və  bədii 

fikir tarixində yeni b ir mərhələnin baĢlanğıcıdır.  

Füzuli Azərbaycan mədəniyyətinin ço xəsrlik ədəbi ənənələrini  mən imsəmiĢ, 

onları in kiĢaf etdirmiĢ, ədəbiyyatımıza yeni məzmun, bədii keyfıyyətlər gətirmiĢdir. 

Üç  dildə  ölməz  əsərlər  yaratmıĢ  bu  dahi  sənətkar  Yaxın  ġərqin  ədəbi  mühitinə, 

Türkiyənin, Ġranın, Orta  Asiya xalqlarının ədəbiyyatına güclü təsir göstərmiĢdir. 

Böyük istedada malik olmuĢ Füzu li əsaslı  mədrəsə təhsili almıĢ, fars və ərəb 

dillərini,  riyaziyyatı,  təbabəti,  məntiq i,  astronomiyanı  və  fəlsəfəni  mükəmməl 

surətdə öyrənmiĢdi. 

I  ġah  Ġsmayıl  Səfəvi  1508-ci  ildə  Fü zulinin  yaĢadığı  Ġraq  ərazisini  ö z 

hakimiyyəti  altına  almıĢ,  1510-cu  ildə  isə  ġeybani  hökmdarı  ġeybək  xan ı  məğlub 

etmiĢdi. Bu hadisədən bir neçə il sonra gənc Füzuli " Bəngü Badə" poemasını Səfəvi 

hökmdarına  təqdim  etmiĢdi.  ġair  poemanın  bir  yerində  "həmdəmim  qüssə, 

məhrəmim  qəmd ir",  -  deyərək  I  ġah  Ġsmay ılın  hökmdarlığ ı  dövründə  həyatdan 

narazılığın ı qis mən də olsa bildirir.  Osman lı sultanı Süley man Qanuni  1534-cü ildə 




Yüklə 4,67 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   132   133   134   135   136   137   138   139   ...   232




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə