Heydə r ə LĠyev
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Epiqrafik abidələr.
284
formaların güclü təsiri, klassik ġərq poeziyasının qiy mətli ənənələrinin in kiĢafı ilə əlaqədardır. Epiqrafik abidələr. Bu dövrün kitabələri məzmun, mətn paleoqrafiya və bədii tərtibat baxımından çox zəngind ir. Bədii daĢyonma sənəti əsərlərinin ən gözəl və nadir nümunələri (sənduqə, baĢdaĢı formalı qoç, at fiqurları) bu dövrə də aiddir. Qeyd olunan abidələr üzərindəki kitabələr Azərbaycan və fars dillərində olan mən zu m parçalardan, dəfn olunmuĢ Ģəxslər haqqında məlu mat verən ərəbcə mətnlərdən və Quran ayələrindən ibarətdir. Təbrizin, Bakının, Ordubadın cümə məscidlərində və digər tikililər üzərində I ġah Təhmasibin və I ġah Abbasın fərmanlarının həkk olun muĢ nüsxələri qalmıĢdır. Həmin fənnanların əsli dövrümü zə gəlib çatmadığı üçün onların daĢ nüsxələrinin böyük əhəmiyyəti vardır. Bu kitabələr ictimai-siyasi məsələlərə dair yeni məlu matlar verir, bir sıra istilahları aydınlaĢdırmağa yardım edir. Qopçur,
tədqiqatçılar tərəfindən geniĢ Ģərh olunmasına baxmayaraq, epiqrafik sənədlər bu vergi istilahların ın texniki mənasını dəqiq ləĢdirməyə imkan verir. ġah Təhmasibin hökmünün daĢ nüsxəsi Bakıda, ĠçəriĢəhərdə Cü mə məscidin in kürsülüyünə hörülmüĢdür. Kitabənin bəzi yerləri, yağıĢ və külək əsrlər boyu daĢı yuyub xarab etdiyinə görə, tökülmüĢdür. Lakin yazını tamamilə bərpa edib oxu maq mü mkün olmuĢdur: "XoĢbəxt hökmdar, ü zəngisi asimana çatan ġah Təhmasib əl-Hüseyni - Allah onun hökmranlığın ı əbədiləĢdirsin, - daimi hakimiyyəti günlərində zü lqədə ayı, doqquz yüz altmıĢ dördüncü ildə (26.VIII- 25.IX.1557) a li hökm verdi, ondan ötrü ki, Sə fəvi dövlətinə tabe olan ölkələ rindən həddindən artıq [alınan] malcəhət, vücuhat azaldılsın, onun savabını ali həzrətlər, müqəddəslər 14 məsu mənin - onların hamısına A llah ın salam və salavatı olsun - ruhlarına ehsan olaraq verilsin. Bu fərmanı dəyiĢənlər A llah ın lənətinə gəlsinlər". ġah Təhmasibin Təbrizdəki Cü mə məscidində mərmər lövhəyə həkk olunmuĢ fərmanında deyilir: "...Bütün məhrusə məmləkətlərin: A zərbaycanın, Ġraqın, Farsın, Xorasanın, ġirvanın və Gilanın xüsusilə qızıl və gümüĢ zərb xanalarının əvvəllər yığılmalı olan tamğasi ləğv olunur. Təbrizin, habelə Ərzuru mun və Ġraq ın 3885 tü mən dinar məb ləğindəki bütün əbvabi-cəmi ləğv edilir". Hə min fə rmana əsasən tamğa vergisi boniçe ilə əvə z olun muĢdur. I ġah Abbasın Ordubad Cü mə məscidinin qapıları üzərində qoyulmuĢ daĢ lövhədə nəsx xətti ilə farsca beĢ sətirdə həkk olunmuĢ 1604 -cü il tarixli fərmanında deyilir: "...Ordubad qəsəbəsinin bütün əhalisinin... ġah Abbas sülaləsinə etimad ını, onların Ģiə məzhəbli olduqlarını nəzərə alaraq... sənətkarlardan, əsnaflardan, bağlardan, əkin yerlərindən, dəyirmanlardan toplanan ixracat, itlaqat, nüzul, əvariz, 285
qonalqa vergilərindən ibarət olan malcəhət və vücuhatı azaldıb (tədricən) ləğv etsinlər, onları Azərbaycan boniçesindən çıxsınlar və divan itlaqatından xaric etsinlər". I ġah Abbasın Bakıdakı Cü mə Məscidində qoyulmuĢ daĢa həkk olunmuĢ ikinci fərmanında, 7 sətirlik kitabədə isə deyilir: "ġirvan ölkəsin in Bakı Ģiələri icarəyə verilmiĢ təvcihatdan baĢqa, malcəhət vergisindən (onun ramazan ayına düĢən hissəsindən) azad edilsinlər. Tiyuldarlara b ild irilir ki, ...tiyuldan da ramazan ayına düĢən hissə rəiyyətdən tələb olunmasın". Bakı kitabəsindən isə məlu m o lur ki, malcəhətin müəyyən hissəsi pul ilə də alın ırd ı. Lakin Ordubad kitabəsinə əsasən iddia etmək o lar ki, malcəhətə yalnız "torpaq vergisi" deyil, d igər gəlirli əmlakdan alınan vergilər də daxil idi. Bu fərmanların verilməsinin əsas səbəblərindən biri də sinfi mübarizənin kəskin ləĢməsi olmuĢdur. Məlu mdur ki, Səfəv i Ģahları Ģiəliyi yayır, ondan sünni məzhəbli dövlətlərə qarĢı kəskin bir silah kimi istifadə edirdilər. Dövrün kitabələrin in mətninə Ģiəlik təriqəti və ehkamları ilə əlaqədar olan sözlər (məsələn, 14 məsu mənin adı, Ģiəliyə mənsub olan təriqətlərin, dərviĢ təĢkilatların ın duaları və s.) nəzəri cəlb edir. Anadoluda yaranmıĢ sufı təĢkilatlarından biri də BəktaĢiyyə adlanırdı. Həmin təĢkilatın bir qolu olan Baba Samit dərviĢləri ġirvanda da fəaliyyət göstərirdilər. Onun baĢlıca səcdəgahı olan Baba Samit ibn Hacı BəktaĢın türbəsi indiki Sabirabad bölgəsinin (keçmiĢ Cavad) ġıxlar kəndindədir. Türbənin qapısı üzərindəki böyük bir daĢa həkk olun muĢ 9 sətirlik kitabədə Baba Samitin atasının - Hacı BəktaĢın Ġmam Rza nəslindən olduğu xüsusilə qeyd edilmiĢdir. Kitabədə göstərilir ki, türbə I ġah Təhmasibin dövründə, ġirvan bəylərbəyi Abdulla xan Ustaclı tərəfindən hicri 993 (1535)-cü ildə inĢa olunmuĢdur. Bu məlu mat Baba Samitin Səfəvi dövlətində nüfuzlu Ģəxs lərdən biri olduğunu göstərir. BəktaĢi və ya onun qolu olan Baba Samit dərviĢləri cəmiyyəti sonralar da ġirvan ərazisində uzun müddət fəaliyyətdə olmuĢdur. BəktaĢiliy in "Əlin i çağır" adlanan bir duası ġirvan ərazisindəki bir sıra kitabələrdə həkk olun muĢdur. Qızılburunun 7 kilo metrliyində, Hililçay qəsəbəsi yaxınlığ ında yerli əhali tərəfındən Xəlil Baba piri adlandırılan türbənin üzərindəki kitabədə həmin dua, 1110(1698-1699-cu ildə dəfn olunmuĢ Pir Xəlilin adı qeyd edilmiĢdir. "Əlini çağır" duasına AbĢeronun Buzovna qəsəbəsində, ġamaxı rayonunun DədəgünəĢ kəndindəki abidələrdə də rast gəlmək mü mkündür. Baba Samit dərviĢləri cəmiyyətinə xəlifələr Səfəvi xanədanına sadiq olan nüfuzlu Ģəxsiyyətlər, ad lı-sanlı Ģeyxlər və ruhanilərdən təyin olunurdu. Xəlifə bütü n sosial- ideoloji məsələlərə nəzarət etməli, əxlaq normalarını tənzimləməyə çalıĢmalı idi. Bu cəmiyyət vaxtilə Os manlı və Səfəvi dövlətlərin in sosial-siyasi münasibətlərində mühü m rol oynamıĢdır. Onun əsas məqsədi Ģiəlik ideyalarını yay maq, ilk dövrlərdə Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|