Heydə r ə LĠyev
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Xalçaçılıq.
296
daĢıyan naxıĢlarla to xunur və çox halda daha cəlbedici görünmək üçün həmin naxıĢların arasında klassik ġərq Ģairlərin in (xüsusilə Nizami Gəncəvinin) əsərlərindən alın mıĢ obrazlar təsvir edilirdi. Parçaya xas olan xüsusi Ģərti dekorativ qaydalarda verilən həmin təsvirlərin əksəriyyəti Azərbaycanın Səfəvi dövründəki miniatür sənətini xatırlad ır. Belə sənətkarlıq la hazırlan mıĢ parçaların meydana gəlməsində Sultan Məhəmməd və Rza Abbasi kimi görkəmli rəssamların mühüm rolu olmuĢdur. Azərbaycan parçaları öz bədii tərtibatına görə üç böyük qrupa bölünür: 1) mü xtəlif din i sözlər və yaxud ġərq klassiklərinin rübailəri ilə bəzədilmiĢ parçalar; 2) ornamental parçalar; 3) süjetli parçalar. Yazılı parçaların meydana gələrə k təĢəkkül tapmasında islam din inin həlled ici ro lu olmuĢdur. XV əsrdən etibarən parça üzərində verilən yazılarda Qurandan əxz olun muĢ sözlər getdikcə əhəmiy - yətini itirmiĢ, daha çox ġərq Ģairlərin in poeziya örnəkləri ilə əvəz olun mağa baĢlamıĢdı. ġeirlər içərisində ən görkəmli yeri Hafızin, Səd inin və Nizamin in əsərləri tuturdu. Azərbaycan ərazisində tapılmıĢ ən qədim yazılı parça nümunəsi XVI əsrin əvvəllərinə aiddir. 1936-cı ildə Bakıdakı ġirvanĢahlar sarayı ərazisində aparılmıĢ qazıntılar zamanı köhnə qəbirlərin birində kəfən əvəzinə istifadə olun muĢ yazılı ipək parça tapılmıĢdır. Parçanın üzərindəki Ģeir fars dilindədir. Gü l-çiçək rəsmləri ilə bəzədilmiĢ parçalar to xuculuq sənətimizdə mühüm yer tutur və çoxluq təĢkil edir. Nəbati ornamentlə bəzədilmiĢ parçalardan bizə gəlib çatmıĢ ən orijinalı XVI əsrə aid edilən parça tikəsidir. Bakıdakı ġirvanĢahlar sarayının ərazisində tapılmıĢ bu ipək parça zərif naxıĢları ilə d iqqəti cəlb edir. YaĢıl rəngli bu ipək parçanın ornamenti onun ümu mi fonu ilə gö zəl vəhdət yaratmıĢdır. Azərbaycan parçaların ın ən qiymətli məziyyəti süjetli parçalarda əks etdirilmiĢdir. Parçan ı insan, heyvan, quĢ təsvirləri ilə bəzəmək A zərbaycanda qədim zaman lardan məlu m id i. Lakin XVI-XVII əsrlərdə bu cür təsvirlər ən yüksək kamillik səviyyəsinə çatdı. Əvvəllər parçaların üzərindəki rəs mlər nisbətən bəsit və sərt üslubda icra olunduğu halda, tariximizin Səfəvi dövrünə aid olan parçalarda biz bunun əksini görürük. Bu dövrün parçalarındakı rəs mlər, adətən, lirik əhvali- ruhiyyədə tərtib edilmiĢdir. Hətta müharibə və ov səhnələrini təsvir edən parçalar da lirik üslubda olurdu. Azərbaycan bədii parça sənətinin bənzərsiz cəhətlərindən biri süjetli parçalarda qızılbaĢ papağının təsvirlənməsid ir. Səfəvi dövrünün baĢ geyimi XVI əsrin əvvəllərindən baĢlayaraq əsrin sonlarınadək bir neçə dəfə öz formasını dəyiĢmiĢ, həmin əsrin 70-ci illərində isə dəbdən düĢmüĢdür. XVI-XVII əsrlə rdə bəzək və təsvirlər parça üzə rində əsasən üç üsulla yerinə yetirilirdi. Birinci üsulla istənilən bəzək və rəs mlər dəzgahda parça ilə birlikdə 297
toxunaraq onun ayrılmaz qismini təĢkil edird i. Ġkinci üsulda bəzəklər hazır parçanın yerliy i ü zərinə tikmə vasitəsilə salınır, üçüncüdə isə qəliblərdə basma üsulunda həkk olunurdu. XVI-XVII əsrlərdə geyimlər, habelə məiĢət əĢyalarından pərd ə, örtük, süfrə, mütəkkə, at yəhəri və s. üzərinə salın mıĢ bəzəklər deko rativ sənətin ən çox yayılmıĢ növü sayılan tikmə ilə icra olunurdu. Mənbələr təsdiq edir ki, Səfəvilər dövründə Azərbaycanda əhali arasında ən çox tikmə üsulu, təkəlduz, güləbətin, muncuqlu, qurama yayılmıĢ və inkiĢaf etmiĢdi. Bu dövrdə parça üzərinə salınan tikmə üsullarından ən nəfisi, önəmlisi güləbətin idi. Bu tikmə əsasən ağır və bahalı parçalar üzərində olurdu. Həddən artıq stilizə edilmiĢ gül-çiçək, yarpaq və quĢ rəsmləri milli geyimlərin, ev əĢyalarındakı bəzəklərin əsasını təĢkil edirdi. Həmin təsvirlər, adətən, içli olurdu. Üfüqi, Ģaquli istiqamətlərdə tikilən qızılı və gümüĢü saplar stilizə olun muĢ təsvirlərin içini doldururdu. XVI -XVII əsrlərdə güləbətin tikmələr xüsusilə Təbriz, ġamaxı və Naxçıvan Ģəhərlərində geniĢ yayılmıĢdı. Təsadüfı deyildir ki, XVI əsrin sonlarında Təbriz sənətkarların ın güləbətin tikmələrlə bəzədikləri, Osmanlı sultanı III Murada hədiyyə göndərilmiĢ xalat indiyədək Ġstanbuldakı Topqapı sarayı muzey inin qiy mətli incilərindən sayılır.
zəngin dövrlərdəndir. Bu yüzillərdə Azərbaycanda olmuĢ əcnəbi səyyahlar ölkənin bir ço x Ģəhərlərində daxili və xarici bazarlar üçün xalça to xunan xüsusi karxanaların fəaliyyət göstərdiyini qeyd etmiĢlər. Mənbələrdən məlu m olu r ki, bu zaman to xunuĢu bəzi nümunəvi xalçaların yaradılmasında yalnız to xucu deyil, dövrün görkəmli rəssamları da iĢtirak etmiĢlər. Məlu m olduğu kimi, xalça əsil mənada to xucu əməyin in məhsuludur. O, əsrlər boyu xalçanın həm to xucusu, həm də rəssamı o lmuĢdur. XVI-XVII əsrlərdə xüsusr sifariĢlə to xun muĢ bir çox Azərbaycan xalçaları isə xalq yaradıcılığ ından daha çox peĢəkar saray incəsənəti örnəklərin i xatırladır. XVI-XVII əsr Azə rbaycan xa lçala rında dövrün ən çox yayılmıĢ bəzə k ünsürlərindən olan nəbati ornamentlərə daha çox rast gəlirik. Xalça üzərində, adətən, ahənglə qurulmuĢ nəbati oraamentlərdə budaqlar ana xətti, onların üzərində yerləĢən gül-çiçək və yarpaqlar isə əlavə ünsürləri təĢkil edird i. Bu dövrün ornamental xalçala arasında 1530-cu ildə Ərdəbildə ġey x Səfı məscidi üçün toxun ma və hazırda Nyu-Yorkun Metropoliten muzeyində saxlanılan xalın 1539-cu ildə Təbrizdə yenə həmin məscid üçün toxun muĢ və Londonda Viktoriya və Albert mu zeyindəki xalın ı və s. göstərmə o lar. "ġey x Səfı" adı ilə məĢhur olan axırıncı xalını 1893-cü ild ingilislər alıb Londona göndərmiĢdilər. En i 5,34 metr, uzunluğu 10,51 metr (ü mu mi ölçüsü 56,12 kvadratmetr) olan bu xalı dünya muzeylərində saxlan ılan nadir xalq sənəti nümunələrindəndi. "ġeyx Səfi" tipli ornamental xalılar
Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|