Heydə r ə LĠyev

304 

 

zaman ların  bədii  üslubu  kimi  uzun  müddət  davam  edə  bilmədi.  XVII  əsrin 

sonlarından baĢlayaraq bir ço x tarixi səbəblərlə əlaqədar in kiĢaf etməkdə olan yeni 

üslub qarĢısında əski üslub aciz qaldı və əhəmiyyətini itirməyə baĢladı. 

ġiəliy in  dövlət  dini  o lması  və  ruhanilərin,  eləcə  də  bəzi  Səfəv i 

hökmdarların ın,  o  cümlədən  ġah  Təhmasib,  ġah  Sultan  Hüseynin  musiqinin 

qadağan  olunmasına  dair  fərman larına  baxmayaraq,  musiqi  mədəniyyəti  inkiĢaf 

edirdi. Musiqi təkcə dini  mərasimlərdə deyil, sarayda və xalqın Ģənlik  məclislərində 

də səslənirdi. Bu dövrdə xalq mahnıları, aĢıq mahnıları geniĢ yayılırdı.  

Azərbaycanın  Gəncə,  ġamaxı,  Bakı,  Ərdəbil,  Təbriz,  Marağa  və  s. 

Ģəhərlərində  (xüsusilə  Ģah  sarayında  və  Ģəhər  hakimlərin in  ziyafət  məclislərində) 

musiqiçilər  dəstəsi  fəaliyyət  göstərirdi.  Musiqiçilər  və  xanəndələrə  rəis  təyin 

edilməsi  haqqında  1526-cı  ildə  verilmiĢ  fərmandan  aydın  olur  ki,  artıq  bu  zaman 

musiqiçilər,  xanəndələri b ir təĢkilatda birləĢdirilir, onların fəaliyyəti  dövlət nəzarəti 

altına  alınır.  Musiqiçi  və  xanəndələr  hətta  dövlətə  vergi  də  verməli  id ilər.  Onlara 

çalğıçıbaĢı adlanan baĢçılar da təyin edilirdi.  

1521-c i ilin fevra lında I ġah Ġsmay ıhn Təbrizin ―HəĢtbehiĢt‖ adlanan məĢhur 

sarayında təĢkil etdiy i Ģənlik  məclisində  müğənnilər o xuyur,  musiqiçilər ud və ney 

çalırdılar.  1 ġah Ġsmayıl və yüksək rütbəli əmirlər Təbriz  meydanında musiqi sədası 

altında  qopuq  oyunu  keçirird ilər.  Lakin  ġah  Təhmasib  iki  dəfə  -  1526  və  1556-cı 

illərdə  musiqi  çalın masın ı  qadağan  edən  fərmanlar  vermiĢdi.  1526-cı  il  fərmanına 

əsasən saqqal  qırxmaq,  göyərçinbazlıq,  nərd  oynamaqla  yanaĢı,  tənbur  çalmaq  da 

qadağan  edilmiĢdi.  1556-cı  ildə  verilmiĢ  fərmanda  deyilirdi:  "Müğənni  Ģərə  xilaf 

mahnı o xusa, cəzalan malıdır. Çəngi hər kimdə görsələr, b oğazını  kəssinlər, ney Ģəri 

mahnılarla  həmahəng  olmasa,  nəfəs  çıxarmağa  qoymasınlar,  musiqiçi  digəri  ilə 

həmnəfəs  olduqda  boğazına  qurğuĢun  töksünlər".  Həmin  fərman lardan  aydın  olur 

ki,  musiqi  yalnız  din i  mərasimlər  zamanı  çalına  bilərdi.  Ġsgəndər  bəy  MünĢ i 

üstüörtülü  də  olsa,  bu  barədə  belə  yazmıĢdı:  "ġəriət  musiqi  əhlini  saya  qoymur. 

Hökmdarın  xid mətində olan  musiqiçilər iĢdən qovulmuĢlar.  Onlardan yalnız  ikisi  - 

Hüseyn ġüĢtəri Bəyani və Ustad Əsəd Sornai (zurnaçalan.  -  məsul red.) qalmıĢdır. 

Əsəd  Sornai  baĢqa  məclislərə  gedib  musiqi  çald ığı  üçün  bir  müddət  zindana 

salın mıĢdı. Sonra ona and vermiĢdilər  ki, saray nağaraxanasından baĢqa heç yerdə 

zurna çalmasın". 

Ġsgəndər bəy MünĢinin yazdığından və əldə olan  məlu matdan aydın olur  ki, 

o dövrdə musiqi ifasının qadağan edilməsi din i  mərasimlərə və saray musiqiçilərin 

aid  deyild i.  Məsələn,  ġah  Təh masib  özü  istədiyi  vaxt  musiqiçiləri  yanına  dəvət 

edirdi.  1544-cü  ildə  Təbrizə  gəlmiĢ  Hindistan  hökmdarı  Hü mayunun  Ģərəfinə  ġah 

Təhmasibin əmri  ilə təĢkil ed ilmiĢ Ģənlik  məclisində Hafız Sad ıq  Bərtaq, Mövlana 

---

305 

 

Qasım Qanoni (qanonçalan), Ustad ġahməhəmməd Sornai, Ustad Yusif Mövdud və 

digər məĢhur xanəndə və sazəndələr çalıb-o xuyurdular. 

Beləliklə,  aydındır  ki,  musiq inin  qadağan  edilməsi  haqqındakı  fərman 

(müasirin  yazd ığı  kimi,  "hər  kəs  saz  çalırdı,  onun  əlini  kəsird ilər")  heç  də  saray 

adamlarına aid deyild i.  Din i  mərasimlərdə də nıusiqidən istifadə olunması qadağan 

edilməmiĢdi.  Əslində bu fərman və cəzalar geniĢ  xalq kütləsini  musiq idən məhru m 

etmək  demək  idi.  Bundan  əlavə,  həmin  fərmanda  müharibə  vaxtı  musiqi 

alətlərindən  istifadə  edilməsinə  icazə  verilirdi.  Belə  ki,  ġah  Təhmasib  Gürcüstana 

yürüĢ  təĢkil  edərkən  "döyüĢ  təbilinin  sədası  və  vuruĢ neyinin  naləsi  hər  tərəfə səs 

salmıĢdı". 

II  ġah  Ġsmay ıl  hakimiyyətə  keçdikdən  sonra  ġah  Təhmasibin  musiq i 

çalın masını qadağan edən fərmanı öz qüvvəsini itirdi.  Həmin dövrdə kamança, ud, 

çəng,  tənbur  və  çahartar  yenidən  səslənir,  musiqiçilər  və  xanəndələr  azad  çalıb -

oxuya bilird ilər. 

I  ġah  Abbasın hakimiyyəti  dövründə  Azərbaycan Ģəhərlərində  musiqi  xeyli 

inkiĢaf  etmiĢdi.  ġahın  özü  həm  bəstəkar,  həm  də  musiqi  çalan  id i.  Ġsgəndər  bəy 

MünĢi  onu  musiqiĢünaslıqda  və  musiqi  çalmaqda  dövrün  görkəmli  adamı 

adlandırmıĢdı.  ġahın  bəstələdiyi  bəzi  təsniflər  musiqiçalanlar  arasında  geniĢ 

yayılmıĢdı. 

XVII  əsrdə  Azərbaycan  Ģəhərlərində  rəs mi  qonaqları  musiqi  sədası  altında 

qarĢılayırd ılar. Alman səyyahı Adam Oleari Ərdəbilə çatarkən təbil və tütək çalınır. 

ġamaxıda  da  səyyahı  gərranay,  tütək  və  təbil  çala-çala  qarĢılayırlar.  Orada  ziyafət 

məclislərində də səntur, kamança, dəf çala -çala mahnılar o xuyurdular. 

ġah  öz  ordusu  ilə  bir  yerdən  digər  yerə  gedərkən  onu  musiqiçilər  və 

xanəndələr müĢayiət edird i. 1586-cı ildə Səfəvi hökmdarı Su ltan Məhəmməd in oğlu 

Həmzə Mirzə  Kürəkçayda (Gəncə yaxın lığ ında) olarkən məclisdə  xeyli  musiqiçi və 

xanəndə  iĢtirak  etmiĢdi.  Əyalətlərin  mərkəzi  Ģəhərləri  olan  Təbrizdə,  Gəncədə, 

ġamaxıda  bəylərbəyilərin  saraylarında  həmiĢə  musiqiçilər  dəstəsi  olardı. 

Bəylərbəyinin göstəriĢi ilə onlar Ģənlik  məclislərində çalıb -o xuyur və rəqs edirdilər. 

Hətta bu Ģəhərlərdə  xan saraylarında teatr ko llektiv i də fəaliyyət göstərirdi.  ġarden 

XVII  əsrin  ortalarında  Ġrəvanda  olarkən  Ģah sarayında  üçpərdəli  tamaĢaya  baxmıĢ 

və  onu  "ġərqin  operası"  adlandırmıĢdır.  ġarden  yazır  ki,  belə  teatrlara 

bəylərbəyilərin iqamətgahı olan əyalətlərin mərkəzi Ģəhərlərində də təsadüf edilird i.  

XVI-XVII  əsrlərdə  Azərbaycan  Ģəhərlərində  aĢıq  musiqisi  də  geniĢ 

yayılmıĢdı.  AĢıq  mahnıları  geniĢ  xalq   kütləsin in  real  həyat  tərzin i  və  vəziyyətini 

tərənnüm etdirird i. 

---