Heydə r ə LĠyev

33 

 

1345-c i  ildə  Çobani  Məlik  ƏĢrəf  Qa rabağda  ġirvanĢah  Kavusla  danıĢıqlar 

apararkən onu  məhv etmək və ġirvanı ələ  keçirmək qə rarına gəldi.  Kavus bundan 

xəbər  tutdu  və  ġirvana  qayıtdı.  ġirvanĢahlarla  Çobanilərin  münasibətləri  daha  da 

kəskin ləĢdi. Məlik  ƏĢrəf  1347-ci  ildə ġirvana yürüĢ etdi.  Vəziyyətdən xəbər tutan 

ġirvanĢah  Kavus  Kür  çayının  sahilinə  qoĢun yeritdi  və  Çobaniləri  geri  çəkilməyə 

məcbur etdi. Tərəflər arasında sülh danıĢıqları oldu və ƏĢrəf Təbrizə qayıtdı.  Lakin 

1348-c i ilin a xırlarında o, Qarabağa gəldi və yenidən ġirvana hücum etdi. Kavus və 

atası  Keyqubad  Çobanilərə 

müqavimət  göstərə  bilməyərək  qalalarda 

möhkəmləndilər.  Çobanilər ġirvanda qarətçiliklə  məĢğul oldular. ġirvanĢah Kavus 

Çobanilərin  ağalığın ı  qəbul  etməli  oldu.  Lakin  ġirvanĢahlar  Çobanilərə  qarĢı 

mübarizəni davam etdird ilər və bu  məqsədlə ġimal qonĢuları olan  Qı zıl  Orda  xan ı 

ilə  əlaqəyə  girdilər.  Qızıl  Orda  xanı  Can ı  bəy  1357-ci  ildə  ġirvan  ərazisini 

maneəsiz keçərək Təbrizə daxil oldu. ġirvanĢah Kavus da Canı bəylə Təbrizə gəldi 

və  Çobani  əmiri  ƏĢrəfin  öldürü lməsində  yaxından  iĢtirak  etdi.  Kavus  Arran 

feodallarına  hərbi  yardım  göstərdi  və  oğlu  Novdarı  qoĢunla  Arrana  göndərdi. 

Novdar  Arran  feodalları  ilə  b irləĢib  Çobanilərə  qarĢı  vuruĢmağa  baĢ ladı.  Lakin 

Çobani əmiri Əxicuq Arranı və Qarabağı öz tabeliyinə ala bildi, Kavus isə ġirvana 

qayıtdı. 

ġirvanĢahlar  Azərbaycan  vilayətləri  Cəlairilər  dövləti  tərəfindən  istila 

edildikdən  sonra  da  müstəqillik  uğrunda  mübarizə  apard ılar.  1364-cü  ildə 

ġirvanĢah  Kavus  Cəlairilərə  qarĢı  üsyan  qaldırdı.  Cəlairi  sultanı  ġeyx  Üveysin 

1367-c i  ildə Bağdada səfərindən fürsət kimi  faydalanan Kavus bu müddət ərzində 

iki dəfə Təbrizə yürüĢ etdi, Arranı və Cənubi Azərbaycanı onların hakimiyyətindən 

azad  etməyə  cəhd  göstərdi.  Lakin  ġey x  Üveys  Azərbaycana  qayıtdığı  vaxt  Kavus 

ġirvana  dönməyə  məcbur  oldu.  ġey x  Üveysin  ġirvana  hücumu  zamanı  Cəlairilərə 

müqavimət göstərə bilməyən Kavus qalalarda möhkəmləndi. Cəlairilər 3 ay ərzində 

ġirvanda  qalıb  əhalin i  qarət  etdilər.  Cəlairi  əmiri  Bayram  bəy  Kavusu  Üveysin 

yanına  gətirdi.  Kavus  3  ay  həbsdə  qaldıqdan  sonra  Üveys  onu  yenidən  ġirvana 

hakim təyin etdi. 

Kavusun  ölümündən  (1372)  sonra  onun  oğlu  HuĢəng  ġirvanı  idarə  etməyə 

baĢladı.  O,  Cəlairi  hökmdarının  etibarını  qazandı  və  Su ltan  Əh mədlə  ona  qarĢı 

çıxmıĢ Bayazidin arasında münasibətlərin nizama salın masına nail o ldu. 

1382-c i  ildə  ġirvanĢah HuĢəng öldürüldü. Hakimiyyətə ġey x Ġbrah im gə ldi 

(1382-1417).  Onun  hakimiyyəti  dövründə  ġərq  ölkələ rində  siyasi  vəziyyət 

kəskin ləĢdi.  Tey murun  iĢğalçı  yürüĢləri  ilə  əlaqədar  olaraq  Cəlairilər  dövləti 

tədricən tənəzzü lə uğradı. 

---

34 

 

XIV  əsrin  axırlarında  ġirvanĢahlar  Ģimaldan  və  cənubdan  gözlənilən  iki 

qorxu lu  təhlükə  qarĢısında  qaldılar.  Cənubdan  ġərq  ölkələrini  (o  cü mlədən 

Azərbaycanı)  zəbt  edib  irəliləməkdə  olan  Teymurun  qoĢunları,  Ģimaldan  isə  Qızıl 

Orda  xan ı  To xtamıĢın  həmlələri  ġirvanın  daxili  və  xarici  vəziyyətinin 

gərginləĢməsinə səbəb oldu. 

1385-c i ildə Qızıl Orda  xanı To xta mıĢ 90  minlik ordu ilə ġirvana daxil oldu 

və  əhalini  qarət  edərək,  A zərbaycanın  cənub  ərazisinə  so xuldu.  Bir  müddətdən 

sonra qızılo rdalılar  ġirvan  ərazisini  v iran  edərək  geri  qayıtdılar.  Bu  yürüĢ  zamanı 

ġirvanĢah  Ġbrahim  qiy mətli  hədiyyələrlə  Tey murun  yanına  Qarab ağa  getdi  və 

onunla ittifaq bağladı. Tey murla aparılmıĢ danıĢıqlar nəticəsində o, ġirvanın hakimi 

kimi  tanındı.  ġimal  sərhədlərin in  möhkəmləndirilməsi  və  mühafizəsi  Ġbrahimə 

tapĢırıldı.  ġirvanĢahlarla  bağlanmıĢ  ittifaq  Teymur  tərəfindən  də  yüksək 

qiymətləndirildi.  Tey mur  Ġbrahimin  simasında  To xtamıĢa  qarĢı  mübarizədə  sadiq 

müttəfiqini  görürdü.  Ġbrahim  Tey murla  yaran mıĢ  əlaqələrdən  istifadə  etdi,  ġirvanı 

iqtisadi,  siyasi  və  hərbi  cəhətdən  qüvvətləndirə  bildi.  ġirvanĢah  Ġbrahim 

Azərbaycanın  yerli  feodallarının  -  Marağa,  ġəki  hakimlərin in  Teymurla  danıĢıqlar 

aparmasında  mühü m  ro l  oynadı.  Tey mur  1399-cü  ildə  üçüncü  dəfə  Azərbaycana 

gəldikdə  ġey x  Ġbrahim  Cənubi  Qafqazın  M iranĢaha  qarĢı  üsyan  qaldırmıĢ  yerli 

feodallarının  (o  cümlədən  ġəki  vilayətinin  hakimi  Seydi  Əh mədin)  Tey mur  ilə 

ittifaq  bağlamasına  nail  oldu  və  beləliklə,  A zərbaycan  ərazis in in  bu  hissəsini  də 

iĢğaldan  xilas  etdi.  Teymurun  ölü mündən  (1405)  sonra  onun  imperiyası  da xilində 

mübarizə  gücləndi  və  bu  siyasi  qurum  tezliklə  parçalandı.  Vəziyyətin  dəyiĢdiyini 

anlayan ġirvanĢah Ġbrahim Tey mu rilərlə münasibətdə yeni xətt qəbul etdi. 

Arsax-Xaçın  knyazlığ ı.  XII-XIII  əsrlər  Arsa x-Xaç ın  knyazlığının  yüksəliĢ 

dövrü oldu. Qədim Albaniyanın bir hissəsi olan bu knyazlığın  mərkəzi  Xaçınçayın 

və  qismən  Tərtər  çayının  hövzələrində  yerləĢird i.  Alban  Mehranilər  sülaləsinin 

nümayəndələrindən,  xələflərindən  biri  Həsən-Cəlal  (1215-1261)  bu  knyazlığın 

hökmdarı  id i.  Həsən-Cəlalın  Mehranilər  sülaləsinə  mənsub  olduğunu  təsdiqləyən 

dəqiq  Ģəcərələr  də  mövcuddur.  Beləliklə,  Xaçın  knyazlığının  hökmdarı  olmuĢ 

Həsən-Cəlalın  vaxtilə  hökmranlıq  etmiĢ  alban  Mehranilər  sülaləsi  ilə  həm 

bilavasitə genetik (qohumluq) əlaqəsi, həm də böyük bir dövr ərzində  -  VII əsrdən 

XIII əsrədək alban hökmdarının siyasi hakimiyyətinin varisliy i izlən məkdədir.  

Həsən-Cəlal  Xaçın  və  qismən  Arranın  süzeren  knyazı  olub,  gürcü 

çarlığından  asılı  deyild i.  Bu  Arsax-Xaçın  hökmdarı  erməni,  gürcü  və  fars  sinxron 

(eyni  dövrə  aid  olan)  mənbələrdə,  habelə  epiqrafik  yazılarda  ali  titullarla  qeyd 

olunmuĢ,  "knyazlar  knyazı",  "əzəmətli,  parlaq  hökmdar",  "Xaç ın  ölkələrin in 

knyazı",  "Xaçının  və  Arsax  ölkələrinin  əzəmətli  knyazı",  "çar",  "Albaniya  çarı", 

---