Heydə r ə LĠyev

308 

 

Azərbaycan  Ģəhərlərində  aparılmıĢdır.  Səfəvilər  sülaləsin in  vətəni  olan  Ərdəbilin 

yüksəliĢi daha çox diqqəti cəlb edir. 1555-ci  ildə Qəzvin Ģəhəri dövlətin paytax-tına 

çevrild i  və  yeni  paytaxtda  xey li  tikinti  iĢi  aparıld ı.  XVI  əsrdən  etibarən  mü xtəlif 

təyinatlı tikililərin əsasən ölkənin cənubunda yaradılması aĢağıdakı səbəblərlə bağlı 

olmuĢdur:  1)  ölkənin  Ģimal  vilayətlərinin  (xüsusilə    ġirvanın)    in zibati-siyasi  

əhəmiyyətinin  azalması;  2)  ġirvanın  hərbi-siyasi,  hərbi  çəkiĢ mələr  meydanına 

çevrilməsi;  3)  XV  əsr  də  daxil  o lmaq la,  ço xəsrlik  tarixi  inkiĢaf  ərzində  ġirvanda 

mü xtəlif təyinatlı  memarlıq obyektləri inĢa edilmiĢdi, fəaliyyət göstərirdi və onlann 

tikintisinə kəskin tələbat yox idi. XVI əsr Azərbaycan memarlığ ının digər bir cəhəti 

onun bədii yaradıcılığın baĢqa sahələri ilə sıx əlaqədə olmasıdır. Bu dövrdə memar-

xəttat,  Ģair-rəssam,  Ģair-musiq içi  kimi  fəaliyyət  göstərmiĢ  Ģəxslər  ço x  idi. 

Miniatürçü  rəssam,  nəqqaĢ,  həkkak,  xəttat  memarlıq  abidələrinin  inĢası  gediĢində 

memarların  əsas yardımçısı  sayılırdı.  XVI  əsrdə sənətlərin  sintezi  prosesinin  geniĢ 

vüsət  alması,  mü xtəlif  incəsənət  növlərinin  vahid,  ko mp leks  yaradıcılığın ın  tərkib 

hissələrinə  çevrilməsi  mədəniyyətin  Ġntibah  (Renessans)  mərhələsi  üçün səciyyəvi 

olan hadisədir. 

XV əsrin sonlarından -  XVI əsrin əvvəllərindən etibarən dünya miqyaslı və 

ölkədaxili  ictimai-siyasi,  iqtisadi  amillərin  təsiri  altında  bir  ço x  Azərbaycan 

Ģəhərlərinin  inkiĢafında  yeniliklər  baĢ  verdi.  ġimali  A zərbaycan  Ģəhərlərin in 

ölkənin  cənub  vilayətlərinə  mey il  etməsi  Cənubi  Azərbaycan  Ģəhərlərin in  isə 

Səfəvilər  dövlətinin  cənub  ərazilərinə  istiqamətlən məsi  böyük  coğrafı  kəĢflərin, 

ölkə ərazisində yeni mərkəzləĢmiĢ dövlətin yaranmasının labüd nəticəsi idi. Bu fakt 

Bakın ın  timsalında  daha  bariz  Ģəkildə  üzə  çıxmıĢdı.  Orta  çağlar  Bakısının 

təkamülündə sonuncu mərhələ Ģəhərin ictimai və inzibati həyat mərkəzin in yenidən 

dənizkənarı sahəyə qayıtması ilə əlamətdardır.  ġamaxı istiqamətində Ģəhərə baĢlıca 

giriĢ hissəsində yeni inzibati  mərkəz,  Bakı  xan larının  mürəkkəb yaĢayıĢ kompleksi 

yerləĢirdi.  ġəhərin  əks  tərəfində  -  Salyan  qapılarına  gedən  yolda  XVI  əsrdə 

karvansaralardan  və  anbar  binalarından  baĢqa,  məscid  binasını  da  özündə  ehtiva 

edən geniĢ ticarət  komp leksi  meydana  gəldi.  XVI  əsrdə  Bakı  Ģəhəri  memarlığında 

baĢ  vermiĢ  əsaslı  dəyiĢikliklər  (onun  ticarət  qapılarının  cənuba  istiqamətlən məsi, 

mühü m  obyektlərin  Ģəhərin  cənubunda  cəmləĢ məsi  və  s.)  o  zaman  A zərbaycanda 

baĢ  vermiĢ  güclü  inteqrasiya  prosesinin  təzahürlərindən  biri  kimi  qiy mətləndirilə 

bilər.  Həmin  inteqrasiya  meyilləri  qədim  zaman lardan  vardı  və  əslində  bu  proses 

XVI  əsrdə  yenidən  canlanmıĢdı.  Təbiid ir  ki,  Ģəhərin  təkamü lünün  bütün 

mərhələlərində  onun  ictimai,  ticarət  həyatı  həmiĢə  aĢağı,  dənizkənarı  h issədə 

cəmləĢird i.  ġirvan  Ģəhərlərinin  əksəriyyəti  üçün  cənub  vilayətlərinə  bu  cür 

istiqamətlən mə  XVI  əsrin  nəzərəçarpacaq  hadisəsi  kimi  qeyd  edilə  bilər. 

---

309 

 

Azərbaycanın  cənub  və  Ģimal  vilayətlərin in  mərkəzləĢdirilmiĢ  Səfəvilər  dövləti 

tərkib ində olması həmin dönüĢü Ģərtləndirən əsas siyasi amil id i. 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Səfəv i  dövlətinin  ilkin  inkiĢaf  mərhələsində  həm 

yeni  xatirə  ko mp leksləri  inĢa  olunur,  həm  də  mövcud  olan  memo rial  abidələrin 

dini-xatirə  obyektlərinə  çevrilməsi  sahəsində  tədbirlə r  görülürdü:  me morial 

abidələrinə yeni tikilmiĢ məscidlər, ziyarətçilər üçün nəzərdə tutulmuĢ türbələr və s. 

əlavə edilirdi.  Məhz bu  dövrdə Azərbaycanda "Ġmamzadə"  adlanan memarlıq tipi 

təĢəkkül  tapmıĢdır.  Həmin  memarlıq  tip i  xanəgah  ko mplekslərin i  əvəz  etməyə  

baĢlamıĢdı. 

Dövrün  ən  iri  dini-xatirə  ko mpleksi  Ərdəbildə  yerləĢird i.  Bu  ko mpleks 

özündə  dövrün  memarlığın ın  yeni  cəhətlərini,  keçmiĢlə  bağlı  olan  dərin  ənənələri, 

Təbriz  və  ġirvan-AbĢeron  memarlıq  istiqamətləri  arasındakı  ü mu mi  cəhətləri 

qabarıq  surətdə  əks  etdirir.  ġey x  Səfıəddin in  Ərdəbil  ko mp leksinin  əsasını  təĢkil 

edən məqbərənin özülü  XIV əsrdə qoyulmuĢdu. XV əsrdə isə o, qülləvari  məqbərə 

görkəmin i almıĢdı. Səfəv ilərin hakimiyyətə gəlməsindən sonra yeni sülalə özü üçün 

doğma,  müqəddəs olan ġeyx Səfı  məqbərəsini  iri  memarlıq  ko mpleksinə çevirmək 

istiqamətində əsash tədbirlər görməyə baĢladı.  

XVI-XVII əsrlərdə aparılmıĢ  me ma rlıq  iĢləri nəticəsində Ərdəbil  ko mple ksi 

nəinki  ö z  dövrünün,  ümumiyyətlə  Azərbaycan  memarlığ ının  ən  iri  din i-xatirə 

səciyyəli abidəsinə çevrilmiĢdi. 

PiĢtağda  baĢlanan  kompleks  bir  neçə  iri  həyət  ətrafında  qruplaĢmıĢdır. 

Ko mpleksin  ġey x  Səfı  məqbərəsinin  yanında  məscid  vardır.  Bu  ko mpleksdə 

"Çinixana"  adlanan  bina  inĢa  edilmiĢdir.  Ziyarətə  gələnlər  üçün  nəzərdə  tutulmuĢ 

otaqlar, kitab xana binası, digər tikililər  ġey x Səfi  ko mple ksinin ele mentlə rindəndir. 

Həyətlərdən birində I ġah Ġs mayıldan baĢlayaraq bütün Səfəvi qəbirləri mövcuddur. 

Ərdəbil  ko mp leksi  dekorativ  baxımdan  da  zəngindir.  Dekorativ  tərtibatda 

nəbati  naxıĢlardan  daha  çox  istifadə  olunmuĢdur.  Bəzək  iĢlərində  quĢ  təsvirləri  də 

mühü m yer tutur. BaĢ məsciddə qızıl və gü müĢdən istifadə edilmiĢdir.  

ġey x  Cəbrayılın  Ərdəbil  yaxınlığındakı  türbəsi,  Gəncədəki  "Ġmamzadə" 

ko mpleksi,  ġey x  Mah mud  ġihabəddinin  Əhər  Ģəhərində  yerləĢən  t ürbəsi,  Qusar 

bölgəsinin Həzrə kəndində, 1544-cü ildə tikilmiĢ ġey x Cüneyd türbəsi bu dövrün ən 

iri  xatirə  tikililərinə  aiddir.  ġamaxı  ərazisindəki  Kələxana  kəndində  mövcud  olan 

məqbərələr  qrupu  XVI-XVII  əsrlərin  xatirə  ko mp leksləri  içərisində  mühüm  yer 

tutmaqdadır.  Burada  tikilmiĢ  9  məqbərədən  8-i  indiyədək  qa lmıĢdır.  Hə min 

məqbərələrin yalnız birində yazı vard ır.  Bu yazıdan aydınlaĢır ki,  məqbərə 1663 -cü 

ildə,  Sərkər  Əbdüləzimin rəhbərliyi altında inĢa olunmuĢdur. Gü man etmək o lar ki, 

Sərkər  Əbdüləzim  d igər  məqbərələrin  tikintisinə  də  baĢçılıq  etmiĢdir.  Kələxana 

---