Heydə r ə LĠyev

312 

 

və  əsasən  Ģiəliyin  təbliğinə  baĢladı.  O,  Ģiə  imamların ı  sonsuz  Ģəkildə  mədh  edir, 

onların  taleyinə  acıyırd ı.  Lakin  Ģair-hökmdar  özünü  təkmilləĢdirmənin  təbliği 

zərurətini  də  unutmur,  ruhani  rəhbəri  -  mürĢidi  ilah iləĢdirir,  ona  sədaqət  və  itaət 

hisslərini təbliğ edirdi. Həmin tarixi dövrdə qızılbaĢlığı sufızm təriqəti  ilə bağlayan 

və Xətainin imtina etmədiyi cəhətlər əsasən bunlar id i.  

Ġsmayıl  Səfəvi  dövləti  ərazisində  islamın  "ifratçı"  cərəyanlarının  bidətçi -

panteizmini  fəal  surətdə  məhv  et məyə  can  atırdı.  Siyasətdə  dəfələrlə  cəngavər 

alicənablığı  nü mayiĢ  etdirmiĢ  ġah  Ġsmayıl  əsasən  ifratçı  Ģiə  təriqətlərinə  mənsub 

olan  təqibdən  yaxa  qurtarmaq  üçün  Kiçik  Asiyanı  tərk  etmiĢ  və  Səfəvi  sarayına 

pənah  gətirmiĢ  xey li  qaçqına  amansız  münasibət  göstərdi  —  917-ci  ildə  (1511-

1512) ticarət karvanının qarət olunması bəhanə edilərək,  Kiçik Asiyadakı üsyanlara 

baĢçılıq  etmiĢ,  Ģahdan  nicat  gözləyən  Ģəxslər  I  Ġs mayılın  əmrinə  əsasən  edam 

olundular. 

ġah Ġsmay ıl bir ço x hallarda  xalq üsyanların ın yatırılmasına "ifratçı Ģiələrin 

bidətçi əməllərinə qarĢı  mübarizə" kimi qələmə verirdi. Məsələn, 1506 -cı  ildə  ġah 

Ġsmayıl  yezidi  kürd lərin  üsyanını  yatırdı,  1511-ci  ildə  isə  Xu zistanda  "MüĢəĢə" 

adlanan  ifratçı  Ģiə  təriqəti  ard ıcıllarının  yaratdıqları  Sərbədar  tipli  dö vlətin  tarix 

səhifəsindən sildi, onun tərəfdarlarına d ivan tutdu. Təriqətçilərin Əlini və Sərbədar 

hökmdarı  Su ltan  Feyzi  ilahiləĢdirmələri  Səfəv i  Ģahının  hücumu  üçün  bəhanə  kimi 

istifadə edildi. 

ġah    Ġsmayılın    din i    siyasətini    səciyyələndirən    Ġ.D.M iklu xo j  Maklay 

tamamilə  düzgün  olaraq  qeyd  edir  ki,  "...ifratçı  Ģiəliyə  və  ifratçı  Ģiələrə  qarĢı 

mübarizə  yeni  feodal  dövlətinin  xalq  hərəkatlarına  qarĢı  münasibətdə  siyasətinin 

ifadəsi  id i".  Səciyyəvidir  ki,  Səfəvilər  kütlələrin  həyəcanını  yatırmaq  üçün 

bidətçilik  Ģəklində  kifayət  qədər  bəhanə  tapmadıqda  sülalənin  hakimiyyətinə 

qədərki  dövrdə  dəfələrlə  sınaqdan  çıxmıĢ  üsula  -  xalqın  bir  qismini  digərinə  qarĢı 

qaldırmaq  üsuluna  əl  ataraq,  bu  yolla  kütlələri  sosial,  siyasi  mübarizədən 

yayındırırdılar.  I  Abbasın  sənətkarlar  arasında  dəfələrlə  silahlı  toqquĢmalar  təĢkil 

etdiyi bir ço x mənbələr tərəfındən təsdiq olunur. 

Beləliklə,  XVI əsrdə siyasi vəziyyətin dəyiĢməsi mövcud olan təriqətlərin və 

cərəyanların  yeni  ayrılmaların ı  Ģərtləndirird i.  Həmin  təriqət  və  cərəyan ların  bir 

qismi  hakim  qızılbaĢ  məfkurəsi  ilə  barıĢır,  tədricən  islam  Ģiə  ilahiyyatının  ideya 

əlavəsinə çevrilir, təĢkilati, siyasi və ideoloji cəhətdən hakim qızılbaĢ təriqətinə tabe 

olur, tədricən onunla çulğaĢırdı. Mövcud ideya cərəyanların ın digər qis mi  isə hakim 

məfku rəyə qarĢı kəskin mövqe tutur və bidətçilik kimi q iy mətləndirilird i.  

XVI əsrdə qızılbaĢ məfkurəsi  mü xtəlif funksiyaları yerinə yetirird i. Səfəv ilər 

dövlətində  o,  hakimiyyətə  aparan  yolda  bidətçiliyin  və  mü xalifliyin  bütün 

---

313 

 

ünsürlərin i  itirmiĢ  baxıĢlar  sistemi  id i.  Səfəvilər  dövlətinin  hüdudlarından  kənarda 

isə  (məsələn,  Osman lı  imperiyasında)  o,  hakim  o lan  sünniliyə  və  Osman lı 

hökumətinə  qarĢı  Ģiə  mü xalifətinin  təzahürü  kimi  fəaliyyət  göstərirdi.  Osman lı 

dövlətinin  ərazisində  qızılbaĢlıq  bəktaĢiliklə  sıx  surətdə  bağlı  olmuĢdur.  Əgər 

Səfəvi imperiyasında qızılbaĢlıq ruhanilərlə birgə azadfikirliliyin hər bir təzahürünü 

fanatikcəsinə  təqib  edirdisə,  Səfəvi  dövlətinin  hüdudlarından  kənarda  o,  bir  qayda 

olaraq, bidətçi  mistik-panteist fəlsəfə ilə bağlı olmuĢ, azadfikirliliy in və mü xalifətin 

ifadəçisi  kimi  diqqəti  cəlb  etmiĢdi.  QızılbaĢlıq  mü xalifətçi  ruhunu  Osman lı 

imperiyasında XIX əsrədək qoruyub saxla mıĢdır. XIX əsrdə Osman lı imperiyasında 

bu  təlimin  inkiĢaf  istiqamətlərini  araĢdırmıĢ  V.Qord levs ki  yazır  ki,  yaln ız  qorxu  

hissi qızılbaĢları  islamdan açıq surətdə imtina etməkdən saxlayır, çünki onlar  Əlini 

ilah iləĢdirir, panteizmə əməl edir,  məscidlərin  zəruriliy i fikrini qəbul etmir,  insanın 

ölümünü  materiyanın  sonu  kimi  q iy mətləndirir,  materiyanın   sonunu  onun  yeni 

formada aĢkara çıxmasının baĢlanğıcı sayırd ılar.  

ġah  Ġsmayılın  qurduğu  dövlətin  hərbi  qüdrətinə,  Ģəriət  məh kəmələrinin 

əzablı  edamlara  gətirən  amansız  fıtvalar  təcrübəsinə  arxalan masına  baxmayaraq, 

qızılbaĢ  ideologiyası  hətta  Səfəvilər  imperiyası  hüdudlarında  belə  yeganə  məfku rə 

ola  bilmədi.  Təq iblər  Azərbaycanda  bidətçiliy i  aradan  qaldırmaq  iqtidarında 

deyildi.  Bu rada  ilahiləĢdirmə  nəzə riyyəsinə  əsaslanan  ifratçı  Ģiə  təriqətləri 

qalmaqda idi. "Tarixi alə marayi-Abbasi" salnaməsinin  materia lla rından görünür ki, 

hicri  962  (1554-1555)-c i  ildə  "qələndərlərin  və  cəmiyyət  törtöküntülərinin  bir 

dəstəsi" yeni dini təlimlərlə çıxıĢ edərək ġah Təh masibi Ġmam Mehdin in təcəssümü 

kimi  qələmə  verməyə  cəhd  edirdi.  BaĢlanmıĢ  hərəkat  elə  geniĢ  miqyas  almıĢd ı  ki, 

Səfəvi  hökmdarı  onu  yalnız  üsyan  rəhbərlərin i  edam  etdird ikdən  sonra  yatıra 

bilmiĢdi. 

Bu dövrün Səfəvi hökmdarları tərəfındən amansızcasına təqib olunan, geniĢ 

yayılmıĢ  bidətçi  təlimlərindən  biri  "nöqtəvilik"  idi.  Materialist  mey illi  panteist 

fəlsəfənin, rasionalizm və islamın bir ço x eh kamlarına qarĢı kəskin surətdə çıxması 

"nöqtəviliyin"  baĢlıca  cəhətləri  olmuĢdur.  Məlumdur  ki,  ġah  Təh masibin  əmrinə 

əsasən  KaĢan  və  Qəzvin  nöqtəviləri  amansızcasına  cəzalandırılmıĢdılar.  Lakin 

"nöqtəvilik"  təliminə  qarĢı  təqib lər  I  Abbasın  dövründə  xüsusilə  gücləndi. 

Salnamələrdə  məlu mat  verilir  ki,  I  ġah  Abbas  o  zaman  dövlətin  paytaxtı  olan 

Qəzv indəki gözəl  xanəgahlardan birini  ziyarət etmiĢ və nöqtəvilərin rəhbərlərindən 

dərviĢ Xosrov Qəzviniyə  məxsus həmin xanəgahda söhbət əsnasında öyrənmiĢdi ki, 

nöqtəvilərin sayı çoxdur, onlar bütün dövlətin ərazisində yayılmıĢlar, öz təĢkilatları 

var,  əhalini  nöqtəvilik  təliminə  cəlb  ed irlər.  Hö kmdar  anlamıĢdı  ki,  dövlətin 

ərazisində  "nöqtəvilik"dən  təhlükəli  təlim  yo xdur.  I  ġah  A bbas  bu  "ziyarətindən" 

---