Heydə r ə LĠyev



Yüklə 4,67 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə155/232
tarix30.12.2017
ölçüsü4,67 Mb.
#18653
1   ...   151   152   153   154   155   156   157   158   ...   232

316 

 

ġiəlik,  Ģəriət  ehkamları  və  islamın  əsasları  Azərbaycanda  ilahiyyatın 



tanınmıĢ  nümayəndələri  olan  Mirzə  Abdulla  Əfəndinin  (hicri  1130-cu  ildə  vəfat 

etmiĢdir)  və  Ağahüseyn  Xalxalinin  (XVII  əsr)  əsərlərində  geniĢ,  hərtərəfli  əksini 

tapmıĢdır.  Oncild lik  "Riyaz  ül-üləma"  ("Alimlər  bağçası")  əsərinin  müəllifı  Mirzə 

Abdulla  Əfəndi  məĢhur  alim  və  ilahiyyatçı  idi.  Alim  bu  və  digər  əsərlərində 

islamın,  onun  Ģiə  məzhəbin in,  islam  əxlaqının   təbliğatçısı  və  ideoloqu  kimi  çıxıĢ 

edirdi.  Ağahüseyn  Xalxali  sufı  panteizminə,  xüsusilə  Yusif  Qarabağin in  fəlsəfı 

baxıĢlarına qarĢı fəal mübarizəsi ilə tanınırdı. XVII əsrin fəlsəfı fikir nümayəndələri 

olan  Saib  Təbrizinin,  Yusif  Qarabağinin,  Qövsi  Təbrizinin  dünyagörüĢü 

insanpərvərlik,  azadfıkirlilik,  xey irxah  əməllər  və  ədalət  uğrunda  mübarizə 

ruhundadır. Onların fəlsəfi baxıĢları üçün panteizm səciyyəvid ir. 

Azərbaycanın  mütərəqqi  simalarından  biri  olan  Məhəmməd  Əmin  ibn 

Sədrəddin Şirvaninin  fəaliyyəti  XVII  əsrə  təsadüf  etmiĢdir.  O,  "Mabəd  və  məbdə" 

("BaĢlanğıc  və  son")  traktatının,  Qəzalinin  "Qəvaid  əl-əqaid"  ("Ġnancların 

prinsipləri") əsərinə Ģərhin, "ġəmsiye-Razi" əsərinin, habelə islam təriqətlərinə həsr 

olunmuĢ  əsərin  müəllifıd ir.  Son  əsərində  o,  islam  zəmin ində  yaranmıĢ  73  təriqəti 

səciyyələndirməyə cəhd göstərmiĢ, islamın daxilindəki batini, xüsusən qərməti kimi 

mü xalifətçi təriqətlərin təhlilinə xüs usi fikir vermiĢdir. 

Azərbaycan  mütəfəkkiri  Mirzə  Məhəmməd  ibn  Həsən  Şirvani  XVII  əsrdə 

yaĢamıĢ,  fəlsəfə,  ədəbi  tənqid  sahələrində  məĢhurlaĢmıĢ,  astronomiyaya  və 

riyaziyyata dair əsərlər yazmıĢ, bir sıra fəlsəfı əsərlərin (xüsusilə peripatetik  meyilli 

əsərlərə yazılmıĢ sərhlərin) müəllifi kimi tanın mıĢdır. 

XVII-XVIII  əsrlər  fə lsəfı  cə rəyanların,  xüsusilə  sufiliyin  xeyli  dərəcədə 

geniĢ yayıldığı tarixi dövr id i. Bu hal aĢağıdakı amillərlə bağlı o lmuĢdur: 

1)

 

bu  əsrlərdə  sufilik  mü xalifətin  öz  fəlsəfı  ehkamların ın  mühafızəkar 



islamın əleyhinə yönəlmiĢ mah iyyətinin zahirən islamçı təqdimi üçün istifadə etdiyi 

uğurlu formalardan biri id i; 

2)

 

sufilik  təqib lərə  məru z  qalan  sünnilər  üçün  ideoloji  sığınacaq  idi  və 



mü xalifətçi ziyalıları özünün panteist mahiyyəti ilə də cəlb cdirdi. 

Malik  Seyid  ibn  Məhəmməd  Kamil,  Maqsud  Əli  Təbrizi,  Molla  Rəcəb  Əli 

Vahid kimi sufı-panteistlərin fəaliyyəti XVII əsrə təsadüf edir. 

Əgər  sufiliy in  bir  qolu  mü xalif  zü mrə  və  təbəqələr  üçün  sığınacaq  idisə, 

digər  qolu  hakim  dairələrlə  əlb ir  olaraq  bidətçi  sufıləri  amansızcasına  təqib  edir, 

əleyhdarları  sünnilikdə  təqsirləndirirdi.  Məsələn,  I  Abbasın  əmrinə  əsasən  sufı-

panteist  olan  Əbu  Talıb  Təbrizi  və  Mirzə  Məhəmməd  Ordubadi  edam  edildilər. 

Yusif Qarabaği isə Orta Asiyaya qaçmaq la bu cəzadan xilas  ola bildi. 




317 

 

XVII  əsrdə  Azərbaycanda  fəlsəfi  fikrin  görkəmli  nü mayəndələri  Yusif 



Qarabaği və Saib Təbrizi idi. 

Yusif  ibn  Məhəmmədcan  Qarabaği  peĢəkar  fılosof  idi.  Onun  bir  ço x 

əsərlərində  məntiq,  hüquq,  astronomiya  problemləri  öz  əksini  tapmıĢdır.  "HaĢiyəi-

xanəqahi"  ("Xanəgahinin  haĢiyəsi"),  "Tətəmmət  ul-havaĢi  fi  izalət  ul-həvaĢi" 

("AnlaĢılmazlıqların  aradan  qaldırılmasına  dair  haĢiyələrin  tamamlan ması"), 

"Risalətun  fı  bəyan  il-cü zi  la  yətəcəzzəü"  ("Bö lünməz  h issəciyin  izah ına  dair"), 

"HaĢiyətün  li  Ģərhi  "Hikmət  əl-eyn"  ("Hikmət  əl-eyn"  əsərinin  Ģərhinə  dair"), 

"Risalətun fı tərif ül-elm"  ("Elmin tərifi haqqında traktat"), "Risalət ul-xəlvətiyyə" 

(" Gizli olan haqda traktat") və s.  Yusif Qarabağinin daha ço x yayılmıĢ iri tədqiqat 

əsərlərid ir.  Panteizm  alimin  dünyagörüĢü  üçün  səciyyəvi  olmuĢdur.  Filosofun 

baxıĢlar sistemində  idrak nəzəriyyəsi baĢlıca yeri tuturdu. O, dünyanın dərk edilən 

olduğunu  göstərirdi.  Yusif  Qarabağinin  fıkrincə,  dünya  5  daxili  və  5  xarici  hiss 

vasitəsilə dərk o lunur.  O yazırdı ki, tədqiqat varlıqların dəlillər və əsaslandırmalar 

vasitəsilə dərkid ir, bu idrak həqiq idir. 

Ümu miyyətlə,  Qarabağinin  dünyagörüĢü  XVII  əsr  Azərbaycan  fəlsəfə 

tarixində xüsusi yer tutur. 

Saib Təbrizi dövrünün yüksək səviyyədə təhsil almıĢ ziyalılarından idi. ġair -

mütəfəkkir bir ço x  Yaxın və  Orta ġərq ölkələrin i  ziyarət etmiĢ, dövrünün tanınmıĢ 

ziyalıları  ilə  təmasda  olmuĢ,  bir  müddət  Səfəvi  hökmdarı  II  Abbasın  sarayında 

məlik  üş-şüəra  kimi  ali  adı  daĢımıĢdır.  Lakin  o,  saraydakı  çəkiĢ mələrdən,  fıtnə-

fəsad yuvasından uzaq olmağa çalıĢ mıĢ, tezliklə Səfəvi sarayını tərk etmiĢdir. Saib 

Təbrizi  həyatının  son  illərində  öz  əsərlərin in  təsnifatı  ilə  məĢğul  olmuĢ  və  onlan 

"Mirat  ül-camal"  (" Gö zəllik  aynası"),  "ArayiĢi-nigar"  (" Gö zəllik  bəzəyi"),  " Vacib 

ül-hifz"  ("Qorunması  vacib  olan")  adlı  məcmuələrdə  yerləĢdirmiĢdir.  ġair-

mütəfəkkir əsərlərin i A zərbaycan və fars dillərində yazmıĢdır.  Yaxın  və Orta ġərq 

xalq larının  fəlsəfı  irsi,  xüsusilə  ġərq  peripatetizmi  Saib  Təbrizin in  də 

dünyagörüĢünün  təĢəkkülü  üçün  əsas  olmuĢdur.  O,  ġərq  peripatetizmi  vasitəsilə 

qədim yunan elmini və  fəlsəfəsini öyrənmiĢdi. Saibin orta çağ lar  ġərqin in panteist 

bidətçi  təlimlərinə  bağlılığı  onun  daim  Mənsur  Həllaca  istinad  etməsi  ilə 

təsdiqlənir.  Saib  yazırdı:  "Biz  Mənsurun  qanıyıq  və  daim  qaynamaqdayıq".  Digər 

bir  əsərində  mütəfəkkir  qeyd  edirdi:  "Quru  zahid lərlə  həqiqət  haqqında  ucadan 

danıĢma,  dar  ağacına  məhku m  olun muĢ  Mənsura bax".  Saib  Təbrizi  özü  haqqında 

demiĢdi:  "Mənim  Mənsurum  dar  ağacından  qorxmur".  O  göstərirdi  ki,  sufılərin 

vəhdət  əl-vücud  haqqında  təlimin in  əsirid ir,  bu  təlimə  valeh  o lmuĢdur.  Saib in 

dünyagörüĢünün  əsasını  məhz  bu  nəzəriyyə  təĢkil  edir.  Onun  fıkrincə,  Allahın 

varlığ ı  ilə  bağlan mıĢ  mövcudluq,  dünya  bir-biri  ilə  üzv i  Ģəkildə  əlaqədar  olan  4 



Yüklə 4,67 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   151   152   153   154   155   156   157   158   ...   232




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə