Heydə r ə LĠyev
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XI FƏS ĠL AZƏRBAYCAN XVIII ƏSRĠN BĠRĠNCĠ YARIS INDA
318
ünsürdən ibarətdir, dünya vəhdət bəhridir. Məhəbbət bu bəhrdəki hərəkətin və dəyiĢikliklərin mənbəyidir. Saib Təbrizinin irsində idrak məsələləri mühü m yer tutur. Mütəfəkkir dünyanın dərk olun ması prosesində ağıla və elmə yüksək q iy mət verir, elmin (nəzəriyyənin) və təcrübənin vəhdəti zəruriliyin i daim qeyd edirdi: "Ġnsanın biliyi özünü əməldə, təcrübədə göstərməlidir, ağıl məntiq i dəlillərə və əqli nəticələrə əsaslanmalıd ır". Saib Təbrizi zəmanəsinin hökmdarlarının elmə, təfəkkürə mənfı münasibəti haqqında ürək ağrısı ilə yazırdı: "Ağıl və bəsirət qara quruĢa da dəymir, mo lla çalmaları və onların qarın toxluğu bizim zəmanəmizdə daha ləyaqətli yer tutmur". Əxlaq və estetika məsələləri də Saib Təbrizinin yaradıcılığında, dünyagörüĢündə müəyyən yer tutmaqdadır. O, həmin dövrdə hakim olan "tale", "alın yazısı" haqqındakı nəzəriyyəyə qarĢı çıxaraq insan iradəsinin azadlığ ı, insanın öz əməlləri müqabilində məsuliyyət daĢıması fıkrini təbliğ edird i. Ġnsanı gerçək həyatdan uzaqlaĢdıran asketizmə deyil, yarad ıcılığa, əməyə qızğın çağırıĢ Saib Təbrizinin əxlaq i görüĢlərin in mərkəzindədir: "Əməklə məĢğul olmamaq, taleyə güvənmək alicənablıq la bir araya sığmaz, ö z yükünü xalqın üzərinə aĢırma". Saib in əxlaq i görüĢləri onun ictimai-siyasi ideyaları ilə sıx Ģəkildə bağlıdır və demokratizmin, insanpərvərliyin təbliği ruhundadır. O, məh z bu mövqelərdən cəmiyyətdə hökm sürən zülmü və zor siyasətini pisləyird i. Saib Təbrizi zəh mətkeĢ xalq ı "cəmiyyətin qanadları" adlandıraraq yazmıĢdı: "Sadə, yoxsul insanlardan yardım istə, çünki onlar zəif və yoxsul olsalar da, baĢqaları üçün qanaddırlar (güc mənbəyidirlər. - məsul red.)". Saibin estetik baxıĢları dövrün mütərəqqi ġərq estetik fıkrin in inkiĢafına böyük töhfə idi. Onun incəsənətdə, ədəbiyyatda forma və məzmunun münasibəti, poetik məharətin ictimai Ģüura təsiri haqqındakı fıkirləri ġərq in estetik fıkri ənənələrinin davamı kimi diqqəti cəlb edir və bir ço x məqamlarda Sad iq bəy ƏfĢarın estetik görüĢləri ilə səsləĢir. XVII əsrdə A zərbaycanda fəlsəfı fikrin ü mu mi mənzərəsi belə idi.
çox ö lkələrlə yanaĢı, Azərbaycanın da daxil o lduğu Səfəvi dövləti dərin iqtisadi və 319
siyasi tənəzzül dövrü keçirird i. ġah, saray əyanları və dövlət məmurları boĢalmıĢ dövlət xəzinəsini doldurmağın yeganə yolunu vergi və mükəlləfiyyətlərin sayını, həcmini artırmaqda görürdülər. Bu meqsədlə onlar yeni-yeni vergi növləri "ixtira" edir, vergi toplamaq üsulunu daha da sərtləĢdirirdilər. Saray əyanları və dövlət məmu rlarının fıtvalarına uyan, dövlət iĢlərindən uzaqlaĢaraq günlərin i məscid lərdə ibadətdə və hərəmxanada eyĢ-iĢrətdə keçirən iradəcə zəif ġah Sultan Hüseyn 1699- cu ildə vergi sistemini "qaydaya" salmaq məqsədilə 15 yaĢına çatmıĢ hər kəsin siyahıya alın ması barədə əmr verdi. Əhalin in var-dövləti və əmlakı da siyahıya almırd ı. Yen i Ģahın məmurları siyahı tərtib etməkdə çətinlik çəkirdilər; imkan ı olan Ģəxslər ailəsi və əmlakı ilə birlikdə acgöz Ģah məmu rların ın təqibindən qaçaraq əlçatmaz yerlərdə gizlənird ilər. Belə halların qarĢısını almaq məqsədilə Ģah yeni bir fərman verd i: " Gizlənən Ģəxsi kim tapsa və Ģaha bu barədə xəbər versə, onun baĢı Ģaha, əmlakı isə xəbər verən adama çatacaqdır". Siyahıyaalma üç il - 1699-cu ildən 1702-ci ilədək davam etdi. Siyahıya daxil edilən Ģəxslərdən əlavə olaraq yeni vergilə Har tələb olundu. Vergilər əvvəlkilərdən üç dəfə artıq idi. Tezliklə Ģahın vergi toplayanları əhalidən yeni qayda üzrə üçillik vergi yığ mağa baĢladılar. XVIII əsrin əvvəllərində, təqribən 1700-1703-cü illərdə Azərbaycanda, xüsusilə ġirvanda keçən quraqlıq özü ilə dəhĢətli aclıq gətirmiĢdi. Bu isə bahalığa, bazarlarda qiy mətlərin bir neçə dəfə artmasına səbəb olmuĢdu. ġah sarayı yerli hakimlərə etibar etmədiy indən öz məmurlarını və nökərlərin i vergi toplamaq üçün yerlərə göndərird i. Məsələn, Qarabağda vergi toplamaq üçün Ģaha yaxın olan və Təbrizdə oturan Cənubi Azərbaycan bəylərbəyi Mirzə Tah ir 1100 nəfərlik cəza dəstəsi ilə buraya göndərilmiĢdi. Müas irin yazd ığına görə, əzab və iĢgəncələrlə kəndliləri vergi verməyə məcbur edird ilər. Lakin belə Üsulla vergi toplamaq dövlətin iqtisadi vəziyyətinin canlan masına gətirib çıxara bilməd i. Əksinə, ağır feodal istismarı maddi nemətlərin əsas istehsalçıları ola n kəndlilərin təsərrüfatının daha da dağılması və iqtisadi böhranın dərinləĢməsi ilə nəticələndi. Mərkəzi hakimiyyətin zəifləd iyi bir dövrdə hakim feodallar arasında mərkəzə tabe olmamaq əhvali-ruhiyyəsi hiss olunurdu. Azərbaycandakı bəylərbəyilər (ġirvan, Qarabağ, Cənubi Azərbaycan və Çu xursəd bəylərbəyilikləri) vilayətlərdə toplanan vergilərin böyük əksəriyyətini mən imsəyirdilər. 1716 -cı ildə Rus dövlətinin Azərbaycandan Ġrana gedən elçisi A.P.Vo lınski belə halları müĢahidə edərək ö z gündəliy ində yazmıĢdı ki, bəylərbəyilər toplanan vergilərin "yalnız yarpağını Ģaha göndərirlər, meyvəsini isə özləri üçün saxlayırlar. Bu, onlarda adət Ģəklin i almıĢdır". Dövrün baĢqa bir Ģahidi Ġ.Q.Qerber bu barədə yazır: Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|