Heydə r ə LĠyev

320 

 

"ġirvan  hakimləri  Ģahın  xəzinəsinə  istədikləri  qədər  (topladıq ları  vergilərdən.  - 

məsul red.) göndərirdilər". Bəzi hallarda bəylərbəyilər  mərkəzin göstəriĢi olmadan 

vergilərin miqdarını və həcmini artırırdılar. 

Feodal  istismarın ın  həddini  aĢması,  Səfəvi  dövlətin in  bir  ço x  yerlərində 

olduğu  kimi,  Azərbaycanda  da  Ģah  üsuli-idarəsinə  və  yerli  feodallar  əleyhinə 

üsyanların  baĢ  verməsinə  səbəb  oldu.  XVIII  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanda  ilk 

üsyan  1707-ci  ildə  Car-Balakən  bölgəsində  alovlandı.  Tezliklə  qonĢu  kəndlərin 

əhalisi  də  onlara  qoĢuldu.  Bu,  kortəbii  kəndli  hərəkatı  idi.  Dövlətin  hakim 

dairələrin in  üsyanı  yatırmaq  üçün göndərdiyi  cəza  dəstələri  Car  kəndin i  talan  edib 

yandırdılar. 1709-cu ildə ġimali Azərbaycanda-ġirvan hüdudlarında daha bir silahlı 

üsyan  baĢ  verdi.  1711-ci  ildə  Car  camaatı  yenidən  silaha  əl  atdı.  Onlar  ġamaxı 

Ģəhərinə hücum edib, ġirvan bəylərbəyinin malikanəsinə od vurmağ ı qərara ald ılar.  

Bu dövrdə ġirvanın böyük bir hissəsində həm Ġran, həm də yerli feodalların 

zülmünə  qarĢı  qalxan  silahlı  üsyan  dalğaları  geniĢ  vüsət  almaqda  id i.  Üsyançılar 

kortəbii Ģəkildə feodalların malikanələrinə basqın edərək qarətlə məĢğul  o lur, sonra 

isə  onu  yandırırdılar.  Carlılar  Ģah  xəzinəsinə  vergilərdən  azad  id ilər.  Sərhədləri 

qoruduqlarına  görə  onlar  hətta  xəzinədən  pul  da  alırd ılar.  ġirvan  bəylərbəyinin 

özbaĢına  carlılara  ödəniĢi  dayandırması  onların  qəzəb inə  səbəb  olmuĢdu.  Car 

üsyançılarına ƏrəĢ hakimi Əli Su ltan baĢçılıq edird i.  

Tezliklə  ġirvan  torpağında  carlılar  Ģirvanlılarla  b irləĢib,  böyük  bir  dəstə 

yaratdılar.  Ço x keçməd i ki, onlara Ģəkililər və  Gəncə ətrafındakı kəndlərin əli silah 

tutan əhalisi də qoĢuldu. Silahlan mıĢ  xa lq  kütləsi  ġa ma xı,  Gəncə, Qa za x, Ağstafa, 

ġəmĢədil,  ġəmkir  Ģəhərlərinə  basqın  edərək  Bərdə  Ģəhərinə  kimi  gedib  çatmıĢdı. 

Onlar  yolboyu  qarĢılarına  çıxan  hər  hansı  feodal  malikanəsini  qarət  edib 

yandırırd ıla r.  

Üsyançıların  qarĢısın ı  almaq  məqsədilə  Ģah  hökuməti  yerli  hakimlərə 

qüvvələrini  səfərbərliyə  aimağı  əmr  etdi.  Lakin  üsyanın  öhdəsindən  gəlmək 

olmurdu.  Bu  barədə  müasirlərdən  Yesai  Həsən  Cəlal  belə  yazır:  "ġah  ġamaxıda, 

Gəncədə yerləĢən Ġran qoĢunlarına üsyançılar əleyhinə çıxmağ ı əmr etsə də, həmin 

Ģəhərlərdə  yerləĢən  xanlar  üsyançılarla  bacara  bilmədilər.  Əksinə,  ö zləri  məğlu b 

oldular". 

Üsyançı  dəstələrə  divan  tutmağa  ilk  dəfə  ġirvan  bəylərbəyi  Həsənəli  xan 

cəhd  göstərdi.  O,  üsyançıların  gələcək  hücu munun  qarĢısını  almaq  üçün  on  beĢ 

minlik  qoĢunla  onların  qarĢısına  çıxdı.  ġəki  mahalında  baĢ  vermiĢ  toqquĢmada 

ġirvan  bəylərbəyinin  qoĢunu  məğlub  olub  geri  oturduldu.  DöyüĢ  meydanında 

bəylərbəyi  Həsənəli  xanın  ö zü  də  qətlə  yetirild i.  ġəki  hakimi  Kiçik  xan  vuruĢma 

---

321 

 

zaman ı həlak oldu. Üsyançıların hücumunun qarĢısını ala bilməyən Gəncəli Uğurlu 

xan qalaya çəkilərək canın ı xilas edə bild i. 

1707-1711-c i  illə rdə  ġirvanda  baĢ  verən silahlı  üsyanlar  Ġsfahan  sarayında 

böyük həyəcana səbəb oldu. ġirvan bəylərbəyi döyüĢ  meydanında həlak olduqdan 

sonra ġah Sultan Hüseyn buraya yenil bəylərbəyini - Key xosrovu göndərdi. 

1709-cu ildə Qəndəhar Ģəhərini zəbt edib Ġsfahanı hədələyən əfqan qəbilə ləri 

mərkəzi  höku mətə  Azərbaycanda  baĢ  verən  üsyanları  yatırmağa  macal  vermirdi. 

Səfəvi dövlətinə daxil olan bütün ölkələri XVIII əsrin əvvəllərində xarici iĢğalçılara 

qarĢı mübarizə bürü müĢdü. Bu mübarizə yerli feodalların zülmünə qarĢı geniĢlənən 

xalq  hərəkatı  ilə  birləĢərək  mə rkəzi  höku mətin  əleyhinə  ü mu mi  cəbhəyə 

çevrilmiĢdi. 

ġirvan  üsyanı.  1722-1735-ci  illərdə  Azərbaycanın 

Xəzərboyu 

əyalətlərinin  Rusiya tərəfindən iĢğal olunması. Səfəvi dövlətinin ağır günlərində 

ġah Sultan Hüseyn Rus dövlətindən kömək almaq üçün onunla yaxınlaĢmağ ı qərara 

aldı.  Bu  məqsədlə  1713-cü  ildə  "dostluq  və  ticarət  müqaviləsi"  bağlamaq  üçün 

Fəzlulla bəyi Peterburqa göndərdi. 

Ġran dövlətinin  Rusiyaya mü raciəti I  Pyotrun ġərqdə siyasətinin reallaĢ ması 

dövrünə  təsadüf  edir.  Həmin  illər  Rus  dövləti  Türkiyə    ilə  uğursuz  müharibə 

aparmıĢ  və  1711-ci  ildə  Prut  müqaviləsini  imzalad ıqdan  sonra  Qara  dənizə  çıxıĢ 

əldə  etməkdən  əlini  ü zərək  bütün  ümidin i  Xəzər  dənizi  hövzəsinə  bağlamıĢdı. 

Hələlik  Ġsveçlə  müharibə  davam  etdiyi  b ir  Ģəraitdə  Cənuba  yürüĢü  keçirmək 

imkanına  malik  olmayan  çar  kəĢfıyyat  xarakterli  tədbirlə r  görürdü.  O,  1714-cü 

ildən  baĢlayaraq  Xəzər  dənizinin  Ģərq  sahillərini  öyrən mək  üçün  Bekoviç-

Çerkasskinin baĢçılığı ilə buraya ekspedisiya göndərmiĢdi. 

I  Pyotr  Xəzər  dənizin in  qərb  sahillərini  öyrən mək  məqsədilə 

Azərbaycandan, xüsusilə karvan yolu ilə ġirvandan keçmək Ģərtilə Səfəvi dövlətinə 

özünün  yaxın  adamlarından  birin i  -  A.P.Volınskin i  göndərdi.  Elçi  kimi  Ġsfahana 

yola  düĢən  A.P.Volınskiyə  I  Pyotr  eyni  zamanda  xüsusi  və  gizli  göstəriĢ  də 

vermiĢdi.  Həmin  göstəriĢə  əsasən  Rus  dövlətinin  elçisi  karvan  yollarını,  bu  yollar 

boyunca  otlaqların  olub-olmamasını  (bu,  süvari  qoĢunlar  üçün  vacib  idi),  yerli 

qoĢunların  müdafıə  qurğularının  vəziyyətini  öyrənməli,  burada  xristianlarla  əlaqə 

yaratma lı 

idi.  A.P.Vo lınskiyə  burada  rus  ticarətinin  inkiĢaf  etdirilməsi 

perspektivlərin i öyrən mək də tapĢırılmıĢdı. 

A.P.Vo lınskinin yola düĢməsi haqqında qərar 1715-ci il may ın 30-da verildi. 

Lakin  hazırhq  iĢlərinə  düz  bir  il  vaxt  sərf  olundu.  Yalnız  bundan  sonra 

A.P.Vo lınski  onu  müĢayiət  edən  dəstə  ilə  yola  düĢüb,  1716 -cı  il  iyulun  13-də 

---