Heydə r ə LĠyev

332 

 

Ġsmayıl bəy yola düĢdükdən sonra II Təhmasibə çatdırdılar ki, rus qoĢunları onsuz da 

gəlib RəĢti tutublar. Xəbəri eĢidən Ģah Ġsmayıl bəyi geri çağırmaq  məqsədilə dalın ca 

çapar  göndərdi.  Çapar  RəĢtə  çatarkən  polkovnik  ġipov  yalandan  Ġsmayıl  bəyin 

olduğu  gəminin  artıq  Rusiyaya  yola  düĢdüyünü  bildirərək  onu    Ġsmay ıl  bəylə 

görüĢməyə  qoymadı.    Had isələrdən    xəbərsiz  Ġsmayıl  bəy  rus  gəmilərindən birində 

yola düĢdü. 

Ġranda mərkəzi dövlətin zəifləməsindən istifadə edən Osmanlı imperiyası da öz 

qoĢunlarını Cənubi Qafqaza doğru yeritdi. Türkiyə nin belə bir  addım  atmasında  Qərbi 

Avropa ölkələrinin, xüsusilə Ġngiltərənin az rolu olmamıĢdı. Qərbi Avropa dövlətlərinin 

diplomatları  sultanı  inandırmağa  çahĢırdılar  ki,  ruslar  ġirvan,  Ġrəvan  vilayətlərini  və 

Türkiyənin bir hissəsini alsalar, o zaman Türkiyənin hakimiyyəti altında olan gürcülər 

və  ermənilər  "Rusiyanın  təbəəliyini  qəbul  edəcəklər".  Bunun nəticəsidir  ki,  Osmanlı 

qoĢunları  vaxt  itirmədən  Cənubi  Qafqaza daxil  olaraq  Tiflis Ģəhərini  iĢğal  edib,  ġərqə 

doğru irəlilədilər. 

Türkiyə tərəfındən bütün Cənubi Qafqazın tutulması təhlükəsi I Pyotru Bakını 

iĢğal  etməyə  tələsdirdi.  I  Pyotr  öz  narahatçılığı  general-mayor  MatyuĢkinə  belə  izah 

edirdi: "Gürcüstandan xəbər almıĢam ki, türklər əhalin i məcburi öz təbəələri edib, indi 

də ġamaxıya doğru hərəkət edirlər. Qorxuram onlar gəlib Bakını tutsunlar". 

Osmanlıları  qabaqlamaq  məqsədilə  I  Pyotr  general-mayor  MatyuĢkinə  təlimat 

verdi ki,  Ka zan və Nijni  Novqorodda nə qədər gəmi hazırlanıbsa, onları götürüb vaxt 

itirmədən  Bakıya  tərəf hərəkət  etsin  və  Ġran  elçisi  Ġsmayıl  bəyi  də  özü  ilə  aparsın. 

Ġsmayıl  bəy  I Pyotru Bakı sultanı Məhəmmədhüseyn bəyin Bakı qalasının qoĢunlarına 

müqavimət göstərmədən təhvil verəcəyinə əmin etmiĢdi. 

1723-cü  il  iyulun  21-də  rus  donanması  Bakı  limanına  da xil  oldu.  Ciddi 

müqavimət  göstərməsinə  baxmayaraq,  Bakı  qarnizonu  çoxsaylı  orduya  və  hərbi 

texnikaya  ma lik  olan  düĢmən  hücumuna tab gətirmədi  və  bombardman  nəticəsində 

Ģəhərdə  baĢ  verəcək  yanğının,  tələfatın  qarĢısını  almaq  məqsədilə  qalanı  yadelli 

iĢğalçılara təslim etməyə məcbur oldu. 

Bakı  qalası  alındıqdan  sonra  burada  yerli  inzibati  hakimiyyət  edildi  və 

komendantlıq idarəsi yaradıldı. Bakının ilk komendantı knyaz Baryatinski təyin olundu. 

Bakıdan sonra ruslar asanlıqla  Salyan Ģəhərini iĢğal etdilər. 

Rus qoĢunları Xəzərboyu əyalətlərin bir hissəsini iĢğal etdikdən sonra I Pyotr 

Ġranın elçisi Ġs mayıl bəyə Dərbənddən Gilana qədər olan torpaqları, habelə ġamaxı, 

Mazandaran  və  Astrabadı  Ġran  dövlətinin  rəsmi  Ģəkildə  Rusiyaya  güzəĢtə  getməsi 

barədə  müqavilə  bağlanmasını  təklif  etdi.  Yu xarıda  deyildiyi  kimi,  Ģahın  onu 

səlahiyyətlərdən məhrum etməsindən xəbəri olmayan Ġsmayıl  bəy Ġran Ģahından heç bir 

icazə almadan 1723-cü il sentyabrın 12-də göstərilən Ģərtlər əsasında Peterburqda Rusiya 

---

333 

 

ilə  müqavilə  imzaladı.  Rusiya  əvəzində  Səfəvi  Ģahına  öz  hakimiyyətini  qoru maq 

üçün hərbi yardım göstərməyi öhdəsinə götürdü. 

Beləliklə,  1722-1723-cü  illərdə  Azərbaycanın  Xəzərboyu  əyalətləri  Rusiya 

tərəfindən  iĢğal  edildi.  1721-ci  ildə  isə  ġirvan  üsyanı  nəticəsində  ġama xı  ətrafında 

gələcək  ġamaxı  xanlığının  təməli  qoyulmuĢ  oldu.  Lakin  II  Təhmasib  əvvəlcədən 

hüquqi  əsasdan  məhrum  olan  bu  müqaviləni  təsdiqləməkdən  qəti  boyun  qaçırdı. 

Ġsmayıl  bəy  vətən  xaini  elan  olundu  və  geri  qayıtmağa  cəsarət  etməyib  ömrünün 

sonunadək Rusiyada qaldı. 

1724-cü  il  Ġstanbul  müqaviləsi.  1724-1735-c i  illərdə  Azə rbaycanın  qərb  və 

cənub-qərb  ərazisinin  Os manlı  Türkiyəsi  tərəfindən  iĢğal  edilməsi.  Osmanlı 

qoĢunlarının  Azərbaycanın  ərazisinə  daxil  olub,  ġərqə  doğru  hərəkət  etməsi 

Xəzərboyu əyalətlərdə yerləĢən rus qoĢunları ilə toqquĢma təhlükəsi yaradırdı. 

Lakin türklərlə  müharibəyə giriĢ məyi istəməyən Rusiya bir  qədər götür-qoydan sonra 

Osmanlı  imperiyasına  bu bölgəni  bölüĢdürmək  barədə  müqavilə  bağlamağı təklif  etdi. 

Uzun  danıĢıqlar  və  mübahisələrdən  sonra  tərəflər  Səfəvi  irsini  bölüĢdürmək  barədə 

razılığa  gəldilər.  1724-cü  il  iyulun  12-də  Ġstanbulda  Rusiya  ilə  müqavilə  imzalandı. 

Həmin  müqaviləyə  əsasən  Türkiyə  tərəfı  Rusiyanın  iĢğal  etdiyi  Xəzərboyu  əyalətləri 

"Ġran  tərəfindən  Rusiyaya  güzəĢt  edilmiĢ  kimi"  təsdiq  etdi.  Rusiya  tərəfı  isə  öz 

növbəsində Türkiyə tərəfindən Qərbi Qafqazın və Cənubi Azərbaycanın ĠĢğalına etiraz 

etməyəcəyini  bildirdi.  Ġstanbul  müqaviləsinin  əsas   maddələrindən  biri,  Xəzərboyu 

əyalətlər  istisna  olmaqla,  ġirvana  həsr  edilmiĢdi.  Müqaviləyə  görə,  Türkiyənin 

ġirvanda  qoĢun  saxlamağa  ixtiyarı  yo x  idi.  MünaqiĢələr  baĢ  verdikdə  sultan bura 

yalnız  Rusiyanın  razılığı  ilə  qoĢun  çəkə  bilərd i.  Ġstanbul  müqaviləsinə  əsasən 

ġirvan  Türkiyənin  himayəsi  altında  yarımmüstəqil  xanlıq  elan  olunurdu.  Artıq  bu 

za man  yerli  əhali  arasında  müəyyən  nüfuz  qazanmıĢ  Hacı  Davud  Türkiyə 

tərəfındən ġirvan xan ı təsdiq edildi. 

Ġstanbul  üçün  eyni  dərəcədə  əhəmiyyət  kəsb  edirdi.  Müqavilənin 

imzalan ması  sayəsində  Türkiyə  və  Rusiya  qoĢunlarının  Azərbaycan  ərazisində 

toqquĢmalarının 

qarĢısı  alındı. 

Öz 

mövqeyini 

Xəzərboyu  əyalətlərd ə 

möhkəmlətməklə bərabər, Rusiya türk qoĢunlarının  bu bölgəyə gəlməsinin qarĢısını 

almağa  nail  oldu.  Eyni  zamanda  Ġstanbul  müqaviləsi  Os manlı  əsgərlərin in  Səfəvi 

dövlətinin  ucqarlarında  ölkələri,  o  cümlədən  Azərbaycanı  Xəzərboyu  əyalətlərdən 

baĢqa iĢğal etməsi üçün Ģərait yaratdı. 

Ġstanbul  müqaviləsindən  sonra  Türkiyə  bütün sərhəd boyu  Cənubi  Qafqaza 

öz  qoĢunlarını  yürütdü.  Artıq  1724-cü  il  iyun  ayının  sonlarında  Diyarbəkir  paĢası 

Arifı  Əh məd  30  min  qoĢun  Ġrəvan  Ģəhərini  zəbt  edib,  Cənubi  Azə rbaycan 

istiqamət ində irəlilədi.  Xoy Ģəhəri sakinlərin in müqavimət ini qıran türk əsgərləri az 

---