Heydə r ə LĠyev
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Azərbaycan torpaqları Osmanlı hakimiyyəti dövründə (1723-1735-ci illər).
340
Türkiyə tərəfindən zəbt olunmuĢ torpaqları yenidən özünə qaytarsın. Bunun əvəzində Ġran dövləti Rusiya ilə əbədi dost olacağına, "onun düĢmənlərini özünün düĢməni sayacağına" söz verirdi. Rusiya dövləti Ġran tacirlərinə ölkənin hər yerində sərbəst, gömrüksüz ticarət etməyə və Rusiyadan gömrük vermədən mal gətirməyə də icazə verdi. Ġran da öz növbəsində rus tacirlərinin gömrük vermədən Ġrandan keçərək Hindistana getməsinə razı o ldu. Müqaviləyə əsasən rus təbəələrinə həmçinin Ġran dövlətin in hər yerin i özləri üçün ev, karvansara və dükan tikməyə icazə verilirdi. Müqavilən in yeddinci maddəsində deyilird i ki, vaxtilə Rusiya təbəəliyin qəbul edən yerlilərə heç bir təzyiq göstərilməyəcəkd ir. Beləliklə, 1732-ci il RəĢt müqaviləsi əsasında ölkə daxilində müəyyən sabitlik əmələ gəldisə də, Azərbaycanın Kür çayından cənubda yerləĢən Xəzərboyu əyalətləri yenidən Ġran ın hakimiyyəti altına keçd i. Azərbaycan torpaqları Osmanlı hakimiyyəti dövründə (1723-1735-ci illər). Osmanlı iĢğalına məruz qalmıĢ vilayətlərdə əvvəlki inzibati-ərazi bölgüsü kiçik dəyiĢikliklərlə saxlanılmıĢdı. A zərbaycan torpaqları vilayətlərə (əyalətlərə), onlar da sancaqlıqlara bölünmüĢdü. Vilayətlərin əra zisi, adətən, əvvəllər mövcud olan bəylərbəyiliklərin ərazisinə uyğun gəlird i. Ancaq Gəncə v ilayətin in ərazisi keçmiĢ Qarabağ (Gəncə) bəylərbəyiliy inin ərazisinə nisbətən xeyli kiçik idi. Qazax sancaqlıq kimi qonĢu Tiflis vilayətinin, Göyçə gölünün Ģimal-Ģərqində yerləĢən Lori, Pəmbək isə Ġrəvan vilayətinin tərkib inə daxil edilmiĢdi. Sancaqlıqların ərazisi əvvəlki ölkələrin, bəzi hallarda mahalların ərazisinə uyğun gəlirdi. Sancaqlıqlar öz növbəsində mahallara və nahiyələrə bölünürdü. Nahiyələr də, adətən, bir neçə kənddən ibarət olan qəriyələrə ayrılırdı. Vilayətlərdə ali hərbi-inzibati, həmçin in siyasi hakimiyyət hərbi dövrdə
idi. Sancaqbəyilər, mahal və nahiyə naibləri isə əsasən yerli feodallardan təyin olunurdu. Kür çayından Ģimaldakı Azərbaycan torpaqları xüsusi statusa malik id i. Bu ərazilər vassal hakimlər tərəfindən idarə olunurdu. Məsələn, paĢa rütbəsi almıĢ Əli Sultan ġə ki vilayətinin hakimi vəzifəsinə təsdiq olunmuĢdu. ƏrəĢ və Qax da vassal mü lkləri idi. 1725-c i ilə yaxın ġirvanda öz hakimiyyətini bir qədər rnöhkəmləndirən Hac ı Davud artıq rusları Azərbaycandan sıxıĢdırmağ ı planlaĢdırır və Gəncədəki türk paĢasından hərbi yardım göndərməyi xah iĢ edirdi. Surxay xanın basqınların ın qarĢısını almağa çalıĢan osmanlılar o nun ġirvana yolunu kəsmək üçün Topkaraqan qalasını tikməyə baĢlamıĢdılar. Ancaq Surxay 341
xanın tərəfdarı olan carlılar bu qalan ı dağıtdılar. Surxay xanı zərərsizləĢdirmək üçün osmanlılar 1727-ci ildə ona ikibunçuqlu paĢa rütbəsi verib, aylıq məvacib təyin etdilər. Qəbələn in idarəsi də Surxay xana tapĢırıld ı. Surxay xan bununla kifayətlən məyib AğdaĢı da zəbt etdi və yalnız bundan sonra Osmanlı impe riyasına sədaqət andı içdi. ġübhəsiz, bu, Hacı Davudu narahat etdi və o, Türkiyəyə meylində tərəddüdə baĢladı. ĠĢ o yerə çatdı ki, türk paĢası Hacı Dav udun Osmanlı imperiyasına sədaqətinə Ģübhə ilə yanaĢmağa, onun Rusiyaya meyil etdiyini düĢünməyə baĢladı. Səfəvilərə qarĢı mübarizə dövrün də xalq kütlələrinə bol-bol vədlər verən Hacı Davud hakimiyyət baĢına gəldikdən sonra xalqın vəziyyətini yüngülləĢdirmək üçün heç nə etmədiy indən, ġirvanda ictimai dayağını itirmiĢ və kənarda kömək axtarmağa baĢlamıĢdı. O, hətta II Təhmasibə də məktub göndərərək Ģaha qulluq etməyə hazır o lduğunu bildirmiĢdi. 1728-c i il iyunun 6-da Osmanlı hökumət i Hac ı Davudu xanlıqdan kənar etdi və o, ailəsi ilə birlikdə Gəncəyə gətirild i. Hacı Davud 4 oğlu, 2 qardaĢı və bütün ailəsi ilə b irlikdə Kipr adasına aparıldı, 1735-ci ildə isə Geliboluya köçürülərək orada da öldü. Qazıqu mu xlu Surxay xan ġirvan xanı təyin o lundu. Osmanlı hakimiyyəti dövründə Azərbaycanda aqrar münasibələrin məzmununda ciddi dəyiĢiklik baĢ verməmiĢdi. Divani və xass torpaqları vahid miri torpaqları kateqoriyasına daxil edilmiĢdi. Osmanlı hakimiyyətinə loyal münasibət bəsləyən mülkədar və tiyuldarların mülkiyyət hüququna toxunulmurdu. Ġtaətsizlik göstərənlərin torpaqları isə müsadirə olunub, osmanlı döyüĢçülərinə paylanır, yaxud satılırdı. Maraqlıdır ki, 1730-cu ildə Os manlı ko mandanlığı Təbrizi Ġran qoĢunlarına təslim edərkən oradakı yeniçərlər yiyələndikləri malikan ələrdən məhru m olduqları üçün qiyam qaldırmıĢdılar. Osmanlı hakimiyyət orqanları iĢğal olunmuĢ yerlərdə əhalinin siyahısını tutub hər sancaqlıq, vilayət üçün vergi qanunnaməsi tərtib edird ilər. Xüsusi vergi dəftərlərində kiĢi əhalisi və vergilər əks olunurdu. 1727-ci il "Gəncə vilayəti Qanunnaməsi"ndən göründüyü kimi, əhali üşr, bəhrə, rəsmi-bağ (bağpulu), rəsmi-
(yay və qıĢ otlaqlarından istifadəyə görə alınırdı rəsmi-asiyab (dəyirmana görə), rəsmi-ispəncə (can vergisi - Səfəvilər dövründəki səranə - baĢpulu vergisinə uyğun gəlird i) və d igər vergilər, mü kəlləfiyyətlər ödəyird i. Ço x ağır vəziyyətdə olan sakinlərin güzə ranını bir qədər ya xĢılaĢdırmaq üçün rəsmi-arusanel (gəlin üçün alınan vergi), tapuyi-zamin (üstündə yardımçı obyektlər yerləĢdiyinə və baĢqa səbəblərə görə becərilməyən torpaqdan alınan vergi) kimi bezi verg ilər müvəqqəti olaraq alın mırd ı. " Naxçıvan dəftəri" ndən məlu m olur ki, Osmanlılar qadınları, Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|