352
Dərbənd istisna təĢkil edirdi. Üsyanın Dərbəndə yayılmasının qarĢısını almaq üçün
Nadir Ģah oraya nizami ordu göndərdi. Nadir Ģahın ġirvan üsyanını yatırmaq cəhdi
də müvəffəq iyyətsizliyə uğradı.
Nadir Ģah ġirvan üsyançılarına qarĢı Nəsrulla M irzənin baĢçılığı ilə böyük
bir ordu göndərdi. Tərəflər arasında amansız döyüĢ baĢ landı. Bu vaxta qədər
rəqibini bir neçə dəfə məğ lub etmiĢ Sam Mirzə döyüĢə inamla baĢladı. Lakin o,
düĢmənin artilleriyaya malik olduğunu güman etmədiyindən məğlubiyyətə uğradı.
Üsyançıları geri çəkild ilər. Sam Mirzə Ağsu qalasına gəldi. Onun müttəfiqi
Məhəmməd xan Dağ ıstana qaçdı. Tezliklə yeni qüvvələrlə Ġran ordusu Ağsunu
mühasirəyə ald ı. Labüd ölüm qarĢısında qalan Sam M irzə ġərqi Gürcüstan tərəfə
yola düĢdü və burada Giv i A mila xverinin baĢçılığı alt ında öz a zadlığı uğrunda
mübarizə aparan gürcü dəstələrinə qoĢuldu. Lakin üsyançıların birləĢmiĢ dəstələri
Ka xet i
hakimi Tey muraz tərəfındən məğlub edildi. Bu döyüĢdə Sam Mirzə əsir
alınaraq Nəsrulla Mirzənin düĢərgəsinə gətirild i və orada edam olundu.
Sam M irzənin ö lü mündən sonra daha da güclənən ġirvan üsyançıları baĢqa
bir yalançı Ģahzadənin, Os manlı imperiyasımn əlaltısı o lan Səfı M irzənin ətrafında
birləĢməyə çalıĢdılar. Səfı Mirzə ġirvan üsyanının qızğın çağında Osmanlı
ordusunun müĢayiəti ilə Nad ir Ģah dövlətinin sərhədlərinə yaxınlaĢdı. Lakin Səfi
Mirzə hərəkatı uğur qazana bilmədi. Nad irlə sülh bağlamaq niyyətində olan
Osmanlı dövləti Səfi M irzən i geri çağırdı. Nadir Ģah öz ordusunu yenidən
Azərbaycana göndərdi. Bu vaxt ġəkidə Ġran əleyhinə geniĢ hərəkat baĢlan mıĢdı.
ġəkililər Nad ir Ģaha ərizə yazıb yerli hakim Məlik Nəcəfin özbaĢınalığından,
vergilərin artırılmasından Ģikayətlən miĢdilər. Nadir əhalini sakitləĢdirmək üçün
ġəkidə böyük nüfuzu olan Hacı Çələbini mahal ü zrə vəkil təyin etdi. O, DərviĢ
Məhəmməd xanin törəmələrindən idi.
Hacı Çələb i Məlik Nəcəfın əməllərinin qarĢısını almağa çalıĢırd ı. Məlik
Nəcəf Ģaha Ģikayət edib Hacı Çələbin in ona iĢləməyə inıkan vermədiy ini bildirdi.
Qəzəb lən miĢ Nad ir Ģah onların ikisini də Dərbənd yaxın lığındakı düĢərgəsinə, öz
hüzuruna çağırdı. ġah Hacı Çələbinin asılmasını əmr etdi. Lakin o, cəsarətlə Məlik
Nəcəfın Ģahın təyin etdiyi vergiləri ö zbaĢına artırd ığını, bu yolla öz cibini
doldurduğunu bildird i. ġah Hacı Çələb inin sözlərinə inanıb onu bağıĢladı və hətta
vəkillik səlahiyyətini artırd ı. ġəki xanlığının qısa tarixini yazmıĢ Kərim Ağa Fatehə
görə, Hacı Çələbi gedəndən sonra Ģah öz yaxın qulluqçularına demiĢdi: "Mənim
hüzurumda b ir kimsənin həddi yo xdur ki, nəfəs çəkə. ġəkili Çələbi cürət sahibi imiĢ
ki, boğazında kəndir bu ərzləri mənə elədi. Heç sözündə yanılmadı. Əlbəttə,
bundan bir xəta əmələ gələcək. Mənim zənnim xəta olmaz". ġahın yanından
qayıtdıqdan sonra Hacı Çələbi Məliki daha çox sıxıĢdırmağa baĢlad ı. Məlik yenə
353
ondan Ģaha Ģikayət etdi. Nad ir Ģah Çələb inin üzərinə 100 tü mən cərimə qoydu. Hacı
Çələbi cəriməni verməkdən boyun qaçırdıqda onu hüzuruna çağırdı. Bu dəfə
edamdan yaxa qurtarmayacağın ı yaxĢı dərk edən Hacı Çələb i Ģahın hüzuruna
getməkdən imtina etdi. Öz tərəfdarlarını toplayıb Məlik Nəcəfı öldürdü, ġəki
vilayətini müstəqil xanlıq, ö zünü isə xan elan etdi. Bu hadisə 1743-cü ildə baĢ
verdi.
Hacı Çələbi tezliklə Nad ir Ģah ordusunun ġəkiyə yürüĢ edəcəyini anladığına
görə, ġəki əhalisin i Gələsən-görəsən qalasına köçürüb, oraya lazımi azuqə ehtiyatı
topladı.
Nadir Ģahın baĢı osmanlılarla müharibəyə qarıĢıq idi və yalnız 1744 -cü ilin
payızında ġəkiyə gələ bildi. O, 15 minlik qoĢunla Gələsən -görəsən qalası üzərinə
hücum etdi. Bu, Ģahın Azərbaycana dördüncü yürüĢü idi. Yo l dar dərələrdən
keçdiyindən o, ordunun əsas qüvvələrini artilleriya ilə birlikdə DaĢbulaq kəndi
yaxınlığında, Kotan düzü deyilən yerdə qoymuĢdu. Bir neçə gün amansız döyüĢ
getdi. Carlılar, balakənlilər və dağıstanlılar Ģəkililərin kö məyinə gəlmiĢdilər.
ġəkililər dar keçidlər və meĢə örtüyündən istifadə edib arxadan Ģah qoĢunlarına
basqın etdilər. ġah 500-dən ço x döyüĢçü itirib Bərdəyə geri çəkildi. Bərdədə bir
qədər dincini alan Nadir Ģah Dərbəndə tərəf irəlilədi. Oğ lu Nəsrulla Mirzəni isə
Qəzv inə yollayıb Gilandan dəniz yolu ilə Dərbəndə azuqə göndərilməsin i əmr etdi.
ġah qoĢunları yolboyu bütün kəndləri qarət etdilər.
1745-c i ilin əvvəllərində Nadir Ģah ƏrəĢə dönüb yenid ən Gə ləsən-görəsən
qalası üzərinə yeridi. Ancaq yenə də uğur qazana bilmədi. Qəzəbindən ġəki
Ģəhərinə od vurdurdu.
Gələsən-görəsən üzərinə 5 ay davam edən basqınlardan sonra Nadir qala
qarĢısında üç min döyüĢçü qoyub özü buranı tərk etdi.
Yaln ız 1746-cı ilin martında ərzaq çatıĢmazlığ ı nəticəsinda qalada yaranmıĢ
ağır vəziyyətlə əlaqədar Hacı Çələbi Nad ir Ģahın hakimiyyətini tanıdığ ını bildirdi.
Nadir Ģah da güzəĢtə getdi və Hacı Çələbini yenidən ġəkiyə vəkil tə yin etdi. Lakin
bununla Azərbaycanda xalq azadlıq hərəkatı heç də sona çatmadı.
XVIII əsrin 40-cı illərində Xə zər hövzəsində ingilis-rus rəqabəti. Rusiya
dövlətinin Xəzərsahili vilayətlərindən imtina etməsi, Xəzər dənizində ingilislərin
fəaliyyətinin geniĢlənməsi üçün böyük imkanlar açdı. Onlar Xəzər dənizi vasitəsilə
apanlan ticarətdə hegemon mövqe tutmağa çalıĢırd ılar. Lakin Xəzər ticarəti
ingilislərə o halda böyük gəlir verə bilərdi ki, onlara Rusiya ərazisindən gediĢ-gəliĢ
üçün istifadə etməyə icazə verilsin. 1734-cü ildə, bağlan mıĢ rus-ingilis ticarət
müqaviləsinin 8-ci maddəsinə görə Ġngiltərə Vo lqa-Xəzər yolu ilə Ġranda ticarət
etmək hüququ qazandı. Lakin Cənubi Qafqazda mürəkkəb siyasi proseslər