Heydə r ə LĠyev

354 

 

getdiyindən  ingilislər  bu  yoldan  istifadə  etməyi  təxirə  salmalı  o ldular.  Yalnız 

Xəzərsahili  vilayətlərdə  nisbi  sakitlik  bərpa  olunduqdan sonra  dəniz  kapitanı  Con 

Elton  Volqa-  Xə zər  yolu  ilə  Xə zə rin  cənub  sahilinə  göndərild i.  Bu  dövrdə  Nadir 

Ģah  Hindistanda  yürüĢdə  olduğundan  Elton  RəĢtə  gəldikdən  sonra  iqamətgahı 

MəĢhəd Ģəhərində olan Ģahzadə Rzaqulu Mirzəyə 10 maddəlik xahiĢnamə  göndərdi. 

XahiĢnamədə  Elton  öz  höku məti  adından  Ġran  höku mətindən  xah iĢ  edirdi  ki, 

Xəzərsahili  limanlar  da  daxil  o lmaqla  Ġran  dövləti  hüdudunda  Böyük  Britaniya 

tacirlərinə  imtiyazlar  verilsin.  Müsbət  cavab  alan  Elton  Peterburqa  yola  düĢdü. 

Burada o,  ingilislə rin  Xə zər dənizindəki gələcə k tədbirlərinə dair təkliflərini yazılı 

Ģəkildə  Böyük  Britaniyanın  səfiri  E.Fincə  təqdim  etdi.  Elton  eyni  zamanda  elə 

hesab  edirdi  ki,  ingilislər  Xəzər  dənizində  öz  mövqelərini  möh kəmləndirdikdən 

sonra Hindistan və Çin kimi uzaq ö lkələrlə əlaqələrin i xey li asanlaĢdıracaqlar. 

Elton  öz  məlu matında  həmçin in  Xəzər  dənizinin  gəmiçilik  üçün 

əhəmiyyətini  qeyd  edir  və  göstərirdi  ki,  iĢlərin  müvəffəqiyyətlə  gedəcəyi  təqdirdə 

ingilislər  Xəzərsahili  vilayətlərdə  özlərinə  layiq  rəqiblə  rastlaĢmayacaqlar.  Xəzər 

ticarətinin üstünlüyünü, Xəzərsahili vilayətlərin zəngin liy ini, bu yerlərin gəlirlərini 

göstərən  Elton  məktubunda  sahil  zo lağında  yerləĢən  ġirvan  və  Gilan  ayalətlərin in 

Britaniya tacirlərinə böyük gəlir verə b iləcəyin i xüsusi qeyd edirdi. 

Sonralar  ingilis konsulu Fincə  məlu mat verən  Elton bildirdi  ki, o, iranlılarla 

osmanlılar  arasındakı  düĢmənçilikdən  istifadə  edərək  Rzaqulu  Mirzədən  alın mıĢ 

ipəyin Londona, əvvəllər olduğu kimi, Türkiyə ərazisi vasitəsilə deyil, daha qısa və 

rahat yolla - Xə zə r dənizi və Rusiya vasitəsilə yola salmağa ra zılıq a lmıĢdır. 

Xəzər  ticarəti  ingilislər  üçün  daha  bir  üstünlüyə  malik  idi.  Fransa  ilə 

Ġspaniya  arasında  əmələ  gələn  düĢmənçilik  Ġngiltərənin  to xuculuq  sənayesini 

xammalsız  qoya  bilərdi.  Tezliklə  Ġngiltərə  hökuməti  Xəzər  dənizində  üzmə k  üçün 

Vo lqada  gəmilər  hazırlan masına  icazə  aldı.  Kazan  Ģəhərində  iki  gəmi  hazır 

olduqdan sonra Elton çoxlu ingilis taciri ilə birlikdə həmin gəmiləri  mahud və hazır 

məhsullarla yükləy ib Ġrana yola düĢdü. 

Əvvəllər  rus  tacirləri  Peterburqda,  Moskvada  aldıqları  ingilis,  holland 

mahudlarını ġamaxı, Təbriz, Bakı və  RəĢtdə baha qiymətə verirdilərsə,  indi həmin 

mahud  buraya  ingilislər  tərəfındən  gətirilərək  Peterburq,  Moskva  qiymətlə ri  ilə  

satılırd ı.  Ona  görə  də  Azərbaycan  və  Ġran  Ģəhərlərində  rus  tacirlərin in  ma llarına 

nisbətən in g ilis  tacirlərinin gətirdikləri mallar daha yaxĢı satılırdı.  

Qeyd etmək  lazımdır  ki,  ingilislərin  4 il ərzində  (1741-1744)  HəĢtərxandan 

cənuba  göndərdikləri  məhsulun  ümu mi  dəyəri  rus  tacirlərinin  8  il  ərzində  (1737-

1744)  göndərdikləri  ma lla rın  dəyərindən  262128  manat  ço x  id i.  Gö ründüyü  kimi, 

---

355 

 

artıq  40-cı  illərin  əvvəllərində  ingilislər  özlərinin  yüksək  keyfıyyətli  və  ço x  ucuz 

maları ilə rus tacirlərin i Xəzər ticarətindən sıxıĢdırıb çıxarmağa baĢlamıĢdılar. 

Ġlk  dövrlərdə  Rusiya  hökuməti  bu  məsələyə  böyük  əhəmiyyət  verməsə  də, 

müəyyən vaxtdan sonra rus tacirləri və dənizçilərinin gətirdikləri xəbərlər höku məti 

yaranmıĢ vəziyyət haqqında ciddi düĢünməyə məcbur etdi. 

Elə bu vaxt Ġranda Nadir Ģahın etibarını qazanmıĢ Elton söz vermiĢdi ki, ehtiyac 

olarsa,  ingilis  gəmiləri  vasitəsilə  Qafqazın  Xəzərin  sahili  vilayətlərində  yerləĢən  Ġran 

əsgərləri üçün ərzaq, sursat və geyim gətirmək  mü mkündür. Elton həmçinin Ģaha Ġran 

üçün hərbi  gəmilər  hazırlamağa  söz  vermiĢdi.  Tezliklə  Rusiyanın  dövlət  xadimləri 

ingilislərə  Xəzər  dənizində  imkan  yaratdıqları  üçün  peĢman  oldular.  Çünki  onların 

fəaliyyəti rus gəmiçiliyini və Rusiyanın Xəzər dənizi hövzəsindəki ġərq ticarətini zərbə 

altında qoyurdu. 

Rusiyada xəbərlər yayılırdı ki, Nadir Ģahın etibarını qazanmıĢ Elton Rusiyadan 

Ġrana gələn tacirlərlə çox pis davranır. 

Müəyyən  vaxt  keçdikdən  sonra  konsul  Arapov  Peterburq  məlumat  verərək 

bildirdi  ki,  Elton  Nadir  Ģaha  3  il  ərzində  uzunluğun  34  arĢın olan  bir neçə yeni  gəmi 

hazırlanacağını vəd etmiĢdir. Tezliklə  Peterburqa belə  bir  xəbər çatdı  ki,  Eltonu  Xəzər 

dənizindəki  Ġran donanmasının baĢ  komandanı  təyin edən  Nadir  Ģah  Ġran hərbiçilərinə 

dənizçilik iĢini öyrətməyi də ona tapĢırmıĢdı, 

Rus  tacirlərinin  ingilis  tacirləri  ilə  rəqabət  iqtidarında  olmadığını  görən, 

ingilislərin  Xəzər  dənizindəki  fəaliyyətindən  qorxuya  düĢən  rus  hökuməti  1746-cı 

ildə  onları  Rusiya  vasitəsilə  Ġran  və  digər  ġərq  ölkələrinə  getmək  hüququndan 

məhru m etdi. 

Azərbaycanda  Ġran  hakimiyyətin in  süqutu.  ġirvan  və  ġəkij  üsyanlarından 

sonra Azərbaycanda xalq kütlələrinin vəziyyəti daha da pisləĢdi. Hər yerdə dağıntı və 

aclıq hökm sürürdü. 

Ço xsaylı  vergi  və  mükəlləfiyyətləri  xəzinənin  baĢlıca  gəlir  mənbəyi  hesab 

edən  Nadir  Ģah  xalq  kütlələrinin  ağır  vəziyyətinə  baxmayaraq,  əhali  üzərinə  yeni 

vergilər  qoyulması  haqqında  fərmanlar  verirdi.  Höku mətin  bu  tədbirləri  xalq 

kütlələrin in yeni silahlı üsyanlara baĢlaması üçün təkan oldu.  

XVIII  əsrin  40-cı  illərinin  sonlarında  Azərbaycanın  cənub  vilayətlərində  Ġran 

əleyhinə güclü  üsyanlar baĢlandı.  Bu üsyanın baĢında  özünü  Sam  M irzə  kimi  qələmə 

verən  yalançı  Ģahzadə  dayanırdı.  III  Sam  Mirzə  ƏfĢarlara  qarĢı  həlledici  çıxıĢa 

əhalinin  Ģiə  hissəsinin  adətən,  təntənəli  qeyd  etdiyi  Novruz  bayramının  birinci  günü 

baĢlamağı qərara aldı. Əhalinin mərkəzi hökumətə nifrətindən istifadə edən Sam Mirzə 

Ģəhərlilərin böyük bir hissəsini öz tərəfinə çəkərək silahlı dəstələr yaratdı və  onların 

köməyi  ilə  yerli  üsuli  idarənin  demək  o lar  ki,  bütün  nümayəndələrini  qırıb 

---