378
atası Əsgər bəy və babası Allahverdi bəy böyük mülk sahibi idi. Allahverdi bəyin
mülkləri Arazdan Altıağaca qədər uzanırdı. O, öldükdən sonra varislərinə böyük
mü lklər qalmıĢdı.
ġamaxıda mövcud olan ikihakimiyyətlilik uzun müddət davam edə bilməzdi.
1763-cü ildə silahlı nökərlərə və tabeliyində olan elatlara arxalanan Məhəmməd Səid
xan Yeni ġamaxını ələ keçirib Hacı Məhəmmədəli xanı əsir aldı. Yeni ġamaxı Köhnə
ġamaxıya birləĢdirildi və onlar üzərində Məhəmməd Səid xanın hakimiyyəti bərqərar
olundu. Beləliklə, hər iki xanlıq birləĢdirildi və Köhnə ġamaxı yeni xanlığın mərkəzi
oldu. Bu qanlı mübarizədə Məhəmməd Səid xana onun doğma qardaĢı Ağası xan böyük
yardım göstərdi.
ġamaxı xanlığı mühüm iqtisadi rayonları əhatə etməklə, xeyli maddi ehtiyata
malik idi və strateji əhəmiyyət kəsb edirdi. Yeni və Köhnə Ģamaxılıların vahid bir
xanlıqda birləĢməsi nəticəsində ġamaxın ın hərbi-siyasi gücü xey li artdı.
Lakin hadisələrin sonrakı gediĢi göstərdi ki, ġamaxı qonĢu feodalların hücumu
üçün açıqdır və xanlıq bu hücumlar qarĢısında dayanmaq iqtidarında deyildir. Tez-tez baĢ
verən basqınlar, Ģübhəsiz ki, onun iqtisadi inkiĢafına ziyan vurdu. Bu, 1768-ci ildə
ġamaxı xanlığının qubalı Fətəli xan tərəfindən iĢğalının səbəblərindən biri o ldu.
Naxçıvan x a n l ı ğ ı n ı n əsasını Kəngərli boyunun baĢçısı Heydərqulu xan
qoymuĢdur. Xanlığı gücləndirmək və təcavüzlərdən qorumaq məqsədilə Heydərqulu xan
(1747-1763/64) hakimiyyətinin ilk dövründə daha güclü olan Qarabağ xanlığına
arxalanırdı. Heydərqulu xanın ölümündən sonra 1787-ci ilə qədər hakimiyyət uğrunda
mübarizə nəticəsində Naxçıvan xanlığı zəifləyir, Xoy, Qarabağ, Ġrəvan xanlıqları,
Kartli-Ka xeti çarlığı və Ġran arasında ardı-arası kəsilməyən mübarizənin obyektinə
çevrilir.
İrəvan xanlığı Çuxursəd bəylərbəyiliyi əsasında təĢəkkül tapmıĢdı. Nadir Ģah
qətlə yetirildikdə Ġrəvan bəylərbəyi Pir Mah mud xan hakimiyyəti əldən verməməyə
cəhd göstərmiĢdisə də, Ġrəvanda Ġran ağalığına qarĢı üsyana baĢçılıq edən yerli feodal
Mir Mehdi xan özünü xan elan edərək, müstəqil Ġrəvan xanlığının əsasını qoydu.
Lakin Ġrəvan xanlığı keçmiĢ bəylərbəyiliy in bütün ərazisini əhatə edə
bilmədi. Onun bir hissəsi Naxçıvan və digər xanlıqların tərkibinə daxil edildi. Ġrəvan
xanlığı Azərbaycanın qərbində Göyçə gölü ətrafında yerləĢmiĢ və 15 mahaldan ibarət
idi: Qırxbulaq, Zəngibasar, Qarnibasar, Vedibasar, ġərur, Suran, Dərək, Saatlı, Tala,
Seyidli-A xaelı, Sərdarabad, Gərpi, Abaran, Dərəçiçək və Göyçə. Xanlığın mərkə zi
Ġrəvan Ģəhəri id i.
1751-ci ildə bu xanlığı Urmiya xanı Fətəli xanın sərkərdəsi Azad xan zəbt etdi.
1755-ci ildə Mir Mehdi xanın qardaĢı Həsənəli xan Ġrəvan xanlığını öz hakimiyyəti
379
altına almağa müvəffəq oldu. Daha sonra isə xanlıq taxtına Həsənəli xanın qardaĢı
Hüseynəli xan keçdi.
Xanlıq əhalisin in böyük əksəriyyətini A zərbaycanlılar təĢkil edirdi. Ġrəvan
Ģəhəri əhalisinin yalnız dörddə biri ermən ilər idi. Xanlığın ərazisində erməni dini
mərkəzi "Üçmüəzzin" ("Eçmiədzin"), "Üçkilsə" yerləĢirdi, kilsənin baĢçısı katolikos
Ġrəvan xanı tərəfindən təyin olunurdu. Ġrəvana yiyələnməyə çalıĢan qonĢu Kartli-
Kaxeti çarları erməni katolikosunun köməyindən istifadə etmək məqsədilə onunla
gizli əlaqə saxlayırd ıla r.
1765 və 1769-cu illərdə gürcü çarlarının Ġrəvana hücumları nəticəsində xan
onlara müəyyən qədər bac verməyə məcbur olmuĢdu. Lakin Mərkəzi Ġranda
hakimiyyəti ələ almıĢ Kərim xan Zəndin tələbi ilə Hüseynəli xan Kartli çarı II Ġrakliyə
bac verməkdən imtina etdi.
1779-cu ildə Kə rim xan Zəndin vəfatından sonra II Ġrakli Ġrəvan xanlığına 20
minlik qoĢunla hücum etsə də, güclü müqavimətə rast gəlmiĢ və geri çəkilmiĢdir.
Ġrəvan xanlığının Osmanlı imperiyası ilə həmsərhəd olması bu dövrdə
müstəsna əhəmiyyət kəsb edirdi. Osmanlılar Ġrəvanı gürcü təcavüzündən, ermənilərin
himayədarı Rusiyanın ekspansiyasından müdafıə ed irdilə r.
80-ci illərdə Ġrəvan xanlığ ında hakimiyyət uğrunda baĢ verən çəkiĢmələr
nəticəsində xanlıq xeyli zəiflədi və bir müddət Xoy xanlığından asılı vəziyyətə
düĢdü.
Rusiyanın Cənubi Qafqazda nüfuzunun artmasından narahat olan Osmanlı
sultanı yeni Ġrəvan hakimi Qulaməli xanı Gürcüstan əleyhinə qaldırmağa çalıĢdı, lakin
Qulaməli xan öldürüldü və yerinə Əliməhəmməd xan keçdi.
II Ġrakli knyaz Baqrationun baĢçılığı ilə Ġrəvan xanının köməyinə min
əsgərlik qoĢun göndərdi. 80-ci illərin sonlarında Ġrəvan xanlığ ı Kartli-Kaxeti
çarlığının asılılığından çıxd ı. 1795-ci ildə Ağa Məhəmməd Ģah Qacarın yürüĢü
zamanı Ġrəvan qalası 35 günlük mühasirədən sonra təslim o ldu. Ġran Ģahı Ġrəvan
hakimi Məhəmməd xanı həbs edərək yerinə Əliqulu xanı qoydu. 1797-ci ildə Ağa
Məhəmməd Ģahm ölümündən sonra əhali Əliqulu xanı Ġrəvandan qovdu. Ġran
hökmdarı Fətəli Ģah Məhəmməd xanı həbsdən buraxaraq yenidən xan təyin etdi.
Məhəmməd xan müstəqil siyasət yürüdərək Ġrandan asılı o lmamağa çalıĢırdı.
Qaradağ xanlığı Azərbaycanın cənubunda yerləĢən zəif xanlıqlardan biri id i.
Onun əsasını qoyan köçəri tayfalardan birin in rnüdrik baĢçısı olan Kazım xan (1748-
1752) qonĢu feodal hakimlərə münasibətdə ehtiyatlı siyasət yeridir, ölkənin daxili
iĢlərin i qaydaya salaraq, abadlıq iĢləri ilə məĢğul olur, xanlığın mərkəzi Əhərdə
mü xtəlif ictimai b inalar tikdirirdi. Qaradağ xan lığ ı 1782-ci ildə Xoy və Qarabağ