402
Nümayəndəsinin Sankt-Peterburqdan qayıtmasını gözləməyən Fətəli Ģah
Cənubi Qafqazın bütün hakim feodallarına fərman göndərib onlardan itaət əlaməti
olaraq girov və böyük məbləğdə pul tələb etdi. Rədd cavabını alan Fətəli Ģah öz
qoĢunlarına sərhədi keçməyi və feodal pərakəndəliyi hökm sürən Cənubi Qafqazı ələ
keçirməyi əmr etdi.
Cənubi Qafqazı fəth etmək fikrindən daĢınmayan Rusiya dövləti artıq hərbi
əməliyyatın baĢlanması vaxtının çatdığını qət etdi. I Pavel qoĢunların Cənubi Qafqaza
yeridilməsi haqqında əmr verdi. Rusiya dövlətinin tədbirlərindən xəbər tutan Ġran
qoĢunları təcili geri çəkildilər. Belə olduqda Rusiya dövləti də özünün Cənubi
Qafqaza yürüĢünü dayandırdı.
Sərbazlarının müasir texnika ilə silahlanmıĢ Rusiya qoĢunlarından qat-qat zəif
olduğunu anlayan Fətəli Ģah ordusunun təĢkilində yeniliklər aparmağa baĢladı.
DöyüĢçülərin təlimi üçün Avropa ölkələrindən, əsasən Fransadan hərbi mütə xəssislər
dəvət edildi.
Beləliklə, XVIII əsrin sonu - XIX əsrin əvvəllərində Cənubi Qafqaz
uğrunda birinci Rusiya-Ġran müharibəsinin baĢlanması üçün zəruri Ģərtlər meydana
çıxd ı.
XIV FƏSĠL
XVIII ƏSRĠN ĠKĠNCĠ YARISINDA AZƏ RBAYCANIN
ĠCTĠMAĠ-ĠQTĠSADĠ VƏZĠYYƏTĠ
Kənd təsərrüfatı və aqrar münasibətlər. GünəĢli günlərin çoxluğu və münbit
torpaqlar Azərbaycanda mü xtəlif bitkilər, o cümlədən kətan, küncüd, buğda, arpa,
çəltik və s. yetiĢdirmək üçün əlveriĢli Ģərait yaradırdı.
Ölkə iqtisadiyyatında mühüm yer tutan ipəkçilik ġamaxı, ġəki, Qarabağ,
TalıĢ, Naxçıvan və digər xanlıqlarda in kiĢaf etmiĢdi.
Kənd təsərrüfatında arıçılıq, ü zümçülük, bostançılıq, xüsusilə bağçılıq
müəyyən rol oynayırdı. Bunlar əsasən Qarabağ, Təbriz, Marağa, Gəncə, ġəki, Quba,
Urmiya, Naxçıvan və s. xanlıqlarda yayılmıĢdı.
Quba, Bakı və digər xanlıqlarda əhali əkinçiliklə məĢğul olurdu. AbĢeron
həmçinin özünün ətirli zəfəranı ilə məĢhur idi. Burada bostançılıq da inkiĢafda idi.
403
TalıĢ xanlığında çəltik və Ģəkər çuğunduru yetiĢdirilirdi. Xəzər dənizi və Kür çayı
sahillərində yaĢayan əhali balıqçılıqla məĢğul olurdu.
Kənd təsərrüfatının mühüm sahələrindən biri də maldarlıq idi. Maldarlıqla
əsasən yarımköçəri həyat sürən tayfalar məĢğul olurdular. QıĢlaqlarda və yaylaqlarda
xırda və iribuynuzlu mal-qara bəslənilirdi.
XVIII əsrin ikinci yarısında, əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi, eyni feodal
mülkiyyət formaları mövcud idi. Lakin bu baxımdan dövrün səciyyəvi xüsusiyyəti
ondan ibarət idi ki, xanlıqlarda dövlət torpaqları ilə xan ailəsinə məxsus torpaqların
birləĢdirilməsi müĢahidə olunur. Bu torpaqlar xan və onun ailəsinin baĢlıca gəlir
mənbələrindən sayılırd ı. Xanlıqlar dövründə mülk, vəqf və camaat torpaq mülkiyyəti
formaları da mövcud idi.
XVIII əsrin ikinci yarısında Ģərti torpaq mülkiyyət forması kimi tiyul geniĢ
yayılmıĢdı. Bu dövrdə də tiyul xanlar tərəfındən müəyyən Ģəxslərə vəzifəyə və
xid mətə görə verilirdi.
Əvvəllər olduğu kimi, A zərbaycan xan lıq larında feodallar və kəndlilər
əsas sinifləri təĢkil edird ilər.
Xan, bəy, sultan və məliklərdən, habelə torpaq sahiblərindən əlavə, feodal
zü mrəsinə ruhanilər, yarımköçəri tayfaların baĢçıları olan elbəyilər də daxil idi.
Xid mət müqabilində yarımoturaq, bəzən isə oturaq kəndlilərlə birlikdə torpaq alan
elbəyilər eyni zamanda torpaq sahiblərinə çevrilirdilər. Elbəyilər xan qarĢısında
hərbi mükəlləfiyyət daĢıyırdılar.
Ruhani zü mrəsi iki dərəcəyə - ali və aĢağı dərəcələrə bölünürdü.
Kəndli sinfi əsasən rəiyyət və rəncbərdən ibarət idi. Kəndlilərin
əksəriyyətini təĢkil edən rəiyyət divan, mülk və vəqf torpaqlarında yaĢayırdı.
Rəiyyətin bir q ismi kənd icmasın ın onlar üçün ayırdığ ı torpaqları becərir və kimin
torpağında yaĢamasından asılı olaraq feodallara, yaxud xəzinəyə əsas vergi kimi
məhsul rentası ödəyirdi.
Ən ağır vəziyyətdə yaĢayan kəndli rəncbər idi. Öz torpağı o lmayan
rəncbər xanın və d igər feodalların mü lklərində iĢləyərək yığ ılan məhsulun müəyyən
hissəsini - adətən,
l
/
3
-ni alırdı.
Rəncbərlərin sıraların ın artmasın ın mənbələri mü xtəlif idi. Adətən, aclıq
və məhru miyyətlərə məru z qalan rəiyyət özünün kiçik torpaq sahəsini feodala
satmağa məcbur olur və beləliklə, rəncbərə çevrilird i. Rəncbərlərin sayı həmçin in
əsirlərin və digər xan lıq lardan qaçmıĢ kəndlilərin hesabına da artırdı.
Maldarlıq təsərrüfatı ilə məĢğul olan elatlar da kəndli sinfınə məxsus idi.
Onlar yarımköçəri həyat tərzi keçirməklə birbaĢa tayfa baĢçılarından asılı
vəziyyətdə olurdular.
404
Xanların kəndliləri itaətdə saxlamaq üçün nökərlərdən və maaflardan
ibarət ayrıea dəstələri vardı. Xüsusi imtiyazlara malik o lan həmin Ģəxslər bütün
vergi və mükəlləfıyyətlərdən azad edilird ilər.
Azərbaycan xanlıqlarındakı sarayları, hərəmxanaları, məmu rlar aparatın ı,
ordunu saxlamağa və digər ehtiyacları ödəməyə kü lli miqdarda vəsait tələb
olunurdu ki, bunun da əsas ağırlığı zəhmət keĢ kütlənin ü zərinə düĢürdü.
Azərbaycan xanlıqlarında əsas vergi malcəhət (Naxçıvan və ġirvan
xanlıqlarında bu vergi bəhrə adlanırd ı) idi. Ġndi mü xtəlif xan lıq larda onun həemi
1/10-lə 1/ 3 arasmda tərəddüd edirdi. Feo-da lla r otlaqlardan istifadə müqabilində
rəiyyətdən çöpbaşı adlı əlavə vergi alırd ılar. Kəndli bağlarından toplanan bağbaşı
adlı verg i məhsulun 1/10-ni təĢkil edirdi. Bayram günlərində rəiyyət "hədiyyə"
olaraq feodala bayramlıq gətirmə li idi. Kəndlilə rdən toypulu da alınırd ı. Əgər toy
kəndlin in ailəsində olurdusa, onda o, bəyə toyxərci verməli id i. Toy bəyin ailəsində
baĢ verirdisə, onda bəy kəndlidən toypulu tələb edirdi. Hər bir kəndli həyətindən
otaqxərci deyilən vergi də yığ ılırdı.
Kəndli xanın atları üçün arpa verməli idi. Bu vergi at arpası adlanırdı.
Rəiyyət tez-tez öz hesabına xan ın muzd lu əsgərlərini də saxlamalı olurdu. Bu
mü kəlləfıyyət dişkirəsi adlanırdı. Rəiyyətdən həmçin in xan dəftərxanasının və
inzibati idarəet mənin digər quru mlarının xərc lərini ödə mək üçün mirzəyanə,
kələntərlik və digər vergilər toplanılırdı. Vergiy ığanlar xan ın əmrinə əsasən öz
xeyirlərinə darğalıq adlı vergi toplay ırdılar.
Kəndli feodalın xeyrinə olaraq b ir sıra mükəlləfiyyətlər - biyar və əvrəz
yerinə yetirməli id i. Biyar ildə 3 gündən 6 günədək, əvrəz isə 2 gün olurdu. Əv rəz
zaman ı kəndin bütün əhalisi ya qala divarı hörməli, körpü çəkməli, ya da feodalın
təsərrüfat və ev iĢlərində birlikdə çalıĢmalı idi.
Kəndlilərin gəlirinin ço x h issəsi mü xtəlif verg i və mükəlləfıyyətlərin
ödənilməsinə sərf olunurdu.
Mirzə Camal Qarabağ xan lığ ında vergi və mü kəlləfiyyətlər haqqında
maraqlı məlu matlar verir. O yazır ki, hər il Novruz bayra mında sərkərdələrə xan ın
adından mü xtəlif hədiyyələr - xələtlər, atlar, silahlar bağıĢlanırdı. Feodallar da
bunun müqabilində xana ö z adlarına layiq hədiyyələr gətirirdilər. Ġbrah imxəlil xan
səfərdə olarkən və ya hər hansı yerdə düĢərgə qurarkən minbaĢıların, yüzbaĢıların,
bəylərin, ağaların əksəriyyəti, bəzi döyüĢçülər, katiblər, eĢik-ağası, darğalar və
yolçular xanın mətbəxindən yemək alırdılar. Ço x vaxt xanın mətbəxin in birgünlük
xərci onlarla qoyundan, qırx puddan artıq düyüdən və s. ibarət olurdu. Bütün bunlar
çoxlu xərc tələb edird i və əsasən istehs alçıların amansız istismarı hesabına
ödənilird i. Belə mənzərə demək olar ki, bütün xan lıq larda müĢahidə edilirdi.
Dostları ilə paylaş: |