Heydə r ə LĠyev

5 

 

tarixi-filo loji  a raĢdırmala rının  bəhrəsidir,  yekunudur.  Bu  tarixi  gerçəklik 

"pantürkizm" damğası altında uzun zaman "ört-basdır" edilirdi. 

Qaraqoyunlu və Ağqoyunluların hakimiyyət dövrü Azərbaycanın dövlətçilik 

tarixində  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  etmiĢdir.  Ağqoyunlu  dövlətinin  qüdrətli 

hökmdarı  Uzun Həsənin təĢəbbüsü ilə Azərbaycanın Avropa ölkələri və  Rusiya ilə 

siyasi-diplo matik  münasibətlərinin  yaran ması  dövrün  əlamətdar  hadisələrindəndir. 

Osmanlı  sultanının  təcavüzünə  qarĢı  Avropa  dövlətləri  ilə  Ağqoyunlu  dövləti 

ittifaq ının  nəticəsiz  qalmasına  baxmayaraq,  bu,  ikitərəfli  siyasi  münasibətlərin  

canlanmasına, Qərb in Azərbaycana marağ ının artmasına səbəb oldu. 

XV  əsrin  sonlarında  Azərbaycan  -  Uzun  Həsənin  qurduğu  dövlət  onun 

övladları  arasında  hakimiyyət  uğrunda  gedən  qanlı  toqquĢmalar  meydanına 

çevrild i. Qətl və qarətdən, dözülməz zü lm və aclıqdan cana doymuĢ xalq nicat yolu 

axtarırdı.  O  ağ ır  günlərdə  Uzun  Həsənin  nəvəsi  -  Ərdəbil  Ģeyxlərinin  övladı  ġah 

Ġsmayıl Xətayi vətəninin və xalq ının kö məyinə gəld i. 

ġah  Ġsmayıl  Xətayin in  qurduğu  Səfəvilər,  yaxud  QızılbaĢlar  dövlətinin 

xalq ımızın  tarixində  müstəsna  yeri  vardır.  Tarixdə  ilk  dəfə  ölkəmizin  Ģimal  və 

cənub  vilayətləri  A zərbaycan  dövlətinin  sərhədləri  daxilində  birləĢdirild i.  Bu  isə 

Azərbaycanın iqtisadi və mədəni baxımdan yüksəliĢi üçün əlveriĢli Ģərait yaratdı.  

Bir-b irini  əvəz  edən  Qaraqoyunlu,  Ağqoyunlu  və  QızılbaĢ -Səfəv i 

dövlətlərini quran və yaĢadanlar azərbaycanlılar olmuĢdur. On lar arasında  mövcud 

olmuĢ  siyasi  və  dini  ziddiyyətlər  bu  həqiqəti  inkar  etmir.  Həmin  dövrün  qonĢu 

hökmdarları  da  Səfəv ilər  dövlətini  Qaraqoyunlu  və  Ağqoyunluların  varisləri 

sayırdılar ki, bu da tarixi gerçəkliyi əks etdirird i.  

Xalq ımızın  tarixində  Səfəv ilər  dövlətinin  əhəmiyyəti  b ir  daha  ondadır  ki, 

Azərbaycan  dilinin  ilk  dəfə  dövlət  dili  səviyyəsinə  qalxması,  diplo matik 

yazıĢ malarda  iĢləd ilməsi  məh z  bu  dövrə  aiddir.  Sarayda,  ordu  içərisində 

Azərbaycan  dili  hakim  id i.  Bu  dildə  ümu mdünya  Ģöhrəti  qazanmıĢ  ədəbi  əsərlər 

yaradılmıĢdı.  Səfəv ilər  dövrünü  Azərbaycan  mədəniyyətinin  Yeni  intibah  dövrü 

hesab etməyə haqqımız vardır. 

XVI  əsrin  sonlarında  Səfəvi-Osman lı  müharibələri,  ġah  Abbasın  daxili 

siyasəti 

və 

həyata 

keçirdiyi 

islahatlar, 

xüsusilə 

paytaxtın 

Ġsfahana 

köçürülməsi 

nəticəsində 

Səfəvilər 

dövlətində 

Azərbaycan 

öz  aparıcı  rolunu  itirdi,  qızılbaĢ  əyanların ın  farslar  və  digər  Ġran  etnik  ünsürləri 

tərəfindən  sıxıĢdırılması  baĢlandı.  Beləliklə,  Səfəvilər  dövlətin in  Ġran  dövlətinə 

çevrilməsinin əsası qoyuldu. 

XVII  əsrin  sonu  -  XVIII  əsrin  əvvəllərində  Səfəvilər  dövləti 

siyasi-iqtisadi böhrana uğrayaraq zəiflədi. Bundan istifadə edən Rusiya çarı I Pyotr 

---

6 

 

Qafqaza  doğru  təcavüzünü  gücləndirdi,  müvəqqəti  olsa  da,  Azərbaycanın 

Xəzərboyu  ərazisin i  iĢğal  etdi.  Buna  cavab  olaraq  Türkiyə  Azərbaycanın  qərb 

vilayətlərini tutdu. 

XVIII 

əsrin  ortalarında  Azərbaycanda  bir-birilə  rəqabət  aparan 

çoxsaylı  müstəqil  xan lıqlar  meydana  gəldi.  Ġran  və  Rusiyanın  Azərbaycana  qarĢı 

qəsbkar niyyətləri həyata keçirilməyə baĢlandı.  

Azərbaycanın  müvafıq  dövrünün  tarixi  ilk  növbədə  əsrimizin  ikinci 

yarısında  tarixçilərimizin  tədqiqatlarında  iĢıqlandırılmıĢdır.  Akademik  Ə.Əlizadə, 

akademik  Z.Bünyadov,  S.AĢurbəyli,  M .Ne mətova,  O.Əfəndiyev,  F.Əliyev, 

Ə.Rəh mani,  Q.Əh mədov,  M.Heydərov,  S.Onullahi,  C.Ġbrahimov,  Y.Mahmudov, 

ġ.Fərzəlibəyli,  V.Piriyev,  S.Məmmədov,  R.Məmmədov,  ġ.Məmmədova  və 

baĢqaların ın əsərləri buna misald ır.1  Bundan əvvəl ölkəmizin tarixi ayrıca, sistemli 

Ģəkildə  elmi-tədqiqat  obyekti  olmamıĢdır.  Bu  baxımdan  ilk  monoqrafiya 

Ə.Əlizadənin  1956-cı  ildə  rusca  nəĢr  etdirdiyi  "XIII-XIV  əsrlərdə  Azərbaycanın 

siyasi və sosial-iqtisadi tarixi" adlı əsəridir. 

Azərbaycan tarixin in bəhs olunan dövrü xarici tədqiqatçıların əsərlərində də 

öz əksini tap mıĢdır. Buraya ilk öncə sovet və Rusiya  (adları çəkilən bu və ya digər 

müəlliflərin  əsərləri  haqqında  kitabın  sonunda  verilmiĢ   ədəbiyyat  siyahısına  bax 

tarixçilərinin  əsərlərini  aid  etmə k  yerinə  düĢər.  Bunlardan  akade mik  V.Bartoldun 

əsərləri  xüsusi  əhəmiyyətə  malikdir.  O,  b ilavasitə  Azərbaycanm  tarixinə  böyük 

maraq  göstərmiĢ  və  1925-ci  ildə  Bakı  Universitetində  oxuduğu  mühazirələrində 

Azərbaycan  tarixinin  ü mu mi 

mənzərəsini  Ģərh  etmiĢdir.  Tariximizin  

öyrənilməsində  məĢhur  rus  ĢərqĢünası  prof.  Ġ.P.PetruĢevskinin  dəyərli  xid mətləri 

olmuĢdur. Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Səfəvilər dövlətlərinin tarixində  xalq ımızın 

aparıcı  rolunun ilk dəfə aĢkar edilməsi  məh z bu alimə  məxsusdur. O, həmçin in ilk 

dəfə  Səfəvilər  dövlətini  "Ġran  milli  dövləti"  kimi  təs vir  edən  Avropa 

ĢərqĢünaslarının  müddəaların ı  elmi  dəlillərlə  tənqid  etmiĢ,  bu  baxıĢların   səhv 

olduğunu göstərmiĢdir. 

Türkiyə  tədqiqatçıları  Z.Toqan,  M.Yınanç,  Ġ.UzunçarĢılı,  B.Kütükoğlu  və 

F.Sü merin  əsərləri  həmin  dövrün  iĢıqlandırılması  baxımından  son  dərəcə 

qiymətlid ir.  "Qaraqoyunlular"  kitabında  F.Sü mer  onların  etnik-siyasi  tarixin i  Ģərh 

etmiĢ,  dillərin in  "bu  gün  azəri  ləhcəsi  deyilən  ġərqi  oğuz  və  ya  türkmən  ləhcəsi 

olduğu" 

qənaətinə 

gəlmiĢdir. 

Tariximizin 

bir 

sıra 

problemlərinin 

aydınlaĢdırılmasında  Qərb  iranĢünaslarının,  xüsusən  B.ġpuler,  H.Rö mer,  J.Oben, 

K.Röhrborn,  R.Seyvori,  C.Vuds,  B.Fraqnerin  əsərlərindək i  faktiki  material  və 

müddəaların  əhəmiyyəti  az  deyild ir.  Ġran  tarixçilərindən  ġ.Bayani,  N.Fəlsəfi, 

---