Heydə r ə LĠyev

411 

 

də iqtisadi həyatında həlledici ro l oynamağa baĢlamıĢdır. Bun lar ġuĢa, Yeni ġamaxı 

(Ağsu), Quba Ģəhərləridir. 

Quba  Ģəhəri  müstəqil  xanlığın  mərkəzi  kimi  yaln ız  XVIII  əsrin  40 -cı 

illərində  özünü  göstərmiĢdir.  Müstəqil  Quba  xanlığın ın  əsasını  qoyan  Hüseynəli 

xan  Quba  Ģəhərini  xan lığ ının  mərkəzinə  çevirdi  və  onun  ətrafına  qala  d ivarları 

çəkdird i. 

1759-cu  ildə  qubalı  Fətəli  xan  Dərbənd  xanlığı  ilə  Quba  xan lığ ını 

birləĢdirdikdən,  xüsusilə  1789-cu  ildə  Fətəli  xan  öldükdən  sonra  Quba  xanlığı  ilə 

bərabər  Quba  Ģəhəri  də  öz  siyasi  mövqeyini  itirdi.  Dərbəndin  isə  həmin  vaxtdan 

etibarən siyasi və iqtisadi əhəmiyyəti artdı. 

1796-cı  ildə  Rusiya qoĢununun  Azərbaycana yürüĢü zaman ı  Quba  xanlığı 

ilə Dərbənd xanlığı müvəqqəti olaraq rəsmi surətdə ayrılsalar da, ruslar Azərbaycan 

ərazisini tərk etdikdən sonra yenidən birləĢdilər.  

Yu xarıda  gostərilən  səbəblər  Quba  Ģəhər  əhalisinin  sayının  azalmasına 

təsir  göstərməyə  bilməzdi.  Demək  olar  ki,  XVIII  əsrin  ikinci  yarısında,  xüsusilə 

onun  son  rübündə  Azərbaycanda  əhalinin  sayı  baxımından  Qubadan  kiçik  Ģəhər 

yox idi. 

Lakin  Quba Ģəhəri Fətəli xanın hakimiyyəti dövründə Azərbaycanın böyük 

bir  ərazisinin,  daha  doğrusu,  1760-1780-ci  illərdə  qubalı  Fətəli  xanın  hakimiyyəti 

altında birləĢən hissəsinin siyasi mərkəzi o lmuĢdur. 

XVIII  əsrin  ikinci  yarısında  əmələ  gəlib  inkiĢaf  edən  Ģəhərlər  sırasında 

siyasi  və  iqtisadi  mərkəz  kimi  ġuĢa  Ģəhəri  xüsusi  yer  tutur.  Müstəqil  Qarabağ 

xanlığının banisi Pənahəli  xan özünə əlçatmaz bir  istinadgah salmaq istəyirdi.  ġuĢa 

qalası  dəniz  səviyyəsindən  1400  metr  hündürlükdə  yerləĢən,  meĢələrlə  örtülmüĢ, 

bir  tərəfdən  uçuru m,  digər  tərəfdən  isə  sıld ırım  qayalarla  əhatə  olun muĢ  təbii  bir 

qala  idi.  Pənahəli  xan  həmin  yeri  seçdikdən  sonra  burada  qala  divarları,  sonra  isə 

evlər  və  imarətlər  tikd irmiĢdir.  ĠnĢaat  iĢləri  bitdikdən  sonra  Pənahəli  xan  və 

Qarabağın  bir  ço x  zadınəganları  və  sənəkarları  qalaya  köçmüĢlər.  Tezliklə  qalaya 

Qarabağdan və Azərbaycanın digər yerlərindən də köçüb sakin olanların sayı artdı. 

"Pənahabadın"  adını  ilə  məĢhurlaĢan  yeni  paytaxta  baĢqa  Ģəhərlərdən  köçənlər 

məhəllə-məhəllə  yerləĢdirildilər.  Bunu  Pənahabadın  Ģəhərindəki  küçə  Adları 

(Təbrizi, Əy lisli, Qazançalı, Köçərli, Qurdlar,  Cu lfalar və s.) bir daha təsdiq edir. 

ġuĢanın  etibarlı  qala  hasarları  ilə  əhatə  olunması  burada  dinc  quruculuq 

iĢlərinin  aparılması  üçün  geniĢ  imkanlar  yaratdı.  Qalada  tikinti  iĢləri  sürətlə 

geniĢləndirildi.  Hər  b ir  məhəllə  üçün  məscid  hamam,  mədrəsə  və  s.  inĢa  edildi.  ġuĢa 

qalasında  xan  sarayı  da  tikildi.  Qala  hasarlarından  əlavə,  xanın  əmri  ilə  Ģəhərdən  bir 

qədər aralıda daha iki istehkam inĢa olundu. Qarabağ xanlığı taxtında müvəqqəti olaraq 

---

412 

 

atasını  əvəz  edən Mehrəli  xanın  hakimiyyəti  dövründə  (təqribən  1758-1763-cü  illər 

arasında)  ġuĢadan  bir  qədər  uzaqda  "Əsgəran"  qalası  tikildi.  Bu  qalada  əsasən  ġuĢa 

qalasına gedən yolu qoruyan əsgərlər yerləĢdirilmiĢdi. 

ġuĢa qalası inĢa edilən gündən 1797-ci ilədək buraya bir dəfə də olsun düĢmən 

ordusu  soxula  bilməmiĢdi.  Əgər  Azərbaycanın  Bərdə,  Gəncə,  ġamaxı  kimi  qədim 

Ģəhərləri  keçmiĢ  Ģöhrətləri  ilə  öyünə bilirdilərsə, XVIII əsrin ikinci yarısında ġuĢa öz 

inkiĢaf səviyyəsi ilə onları ötmüĢdü. 

ġəhərlərin  in zibati  cəhətdən  idarə  olunmasını  asanlaĢdırmaq  məqsədilə 

xan lar Ģəhərləri məhəllə lərə bölürdülər. Hə r bir məhəllənin kət xuda və ya Ģəhər bəyi 

simasında  ağsaqqalı  -  baĢçısı  var  idi.  Onlar  vergi  toplayır,  naiblərin,  xanların 

sərəncamını yerinə yetirird ilər. 

ġəhər idarəsində polis vəzifəsini darğalar iera edirdilər. On lar eyni zamanda 

Ģəhər və bazarda qayda-qanun yaratmalı idilər. ġəriət qanunlarını müdafiə etmək üçün 

darğaya böyük səlahiyyətlər verilmiĢdi.  Əgər  kimsə  zorakılıqda, ədalətsizlikdə və ya 

nalayiq hərəkətlərdə təqsirləndirilsəydi, darğa onu özü bildiyi kimi cəzalandıra və ya 

eərimə  edə  bilərdi.  Darğaları  öz  vəzifələrini  layiqincə  yerinə  yetirməyə 

həvəsləndirmək  məqsədilə  xanlar  xüsusi olaraq  darğlıq  adını  ilə  vergi  də  müəyyən 

etmiĢdilər. 

ġəhər həyatında gecələr Ģəhərin keĢiyində durmaq kimi  məsuliyyətli vəzifə 

vardı.  Mövcud qaydaya görə,  əhali  növbə  ilə  gecələr Ģəhərin  keĢiyində  durmalı  idi. 

Lakin  xanlar  belə  bir  mü kəlləfıyyəti  pul  ilə  əvəz  edib,  əhalidən  gecə  keĢikçiliyi 

əvəzinə  müəyyən  miqdarda  pul  toplayırdılar.  ġəhərlilərdən  bu  məqsədlə  toplanılan 

pulla axĢamlar Ģəhərin keĢiyini çəkən  xüsusi dəstələr  təĢkil edilirdi. Gecə keĢikçiləri 

əsas,  keĢikçibaĢıları  isə  əsasbaşı  adlandırırdı.  Onların  səlahiyyəti  heç  də  darğanın 

səlahiyyətindən az deyildi. 

Gecə  keĢikçiləri  ayrı-ayrı  dəstələrə  bölünərək,  onlara  həvalə  olunan 

məhəllənin  keĢiyini  çəkirdilər.  Həmin  dəstələr  bilavasitə  əsasbaĢı  qarĢısında 

məsuliyyət  daĢıyırdılar.  Bazar  və  eləcə  də  sənətkar  dükanlarının  öz  əsasları  var  idi. 

Həmin əsaslar üçün məvacib sənətkar və tacirlərdən toplanılırdı. 

ġəhər  idarəsində  sənətkar  təĢkilatlarının  (əsnafların)  baĢçılıq  etdiyi 

ustabaĢılar  da  müəyyən  rol  oynayırdılar.  Lakin  ustabaĢıların  nüfuz  dairələri  öz 

təĢkilatları  çərçivəsində  məhdudlaĢırdı.  Onlar  yalnız  sənətkarların  inzibati,  maliyyə, 

mü lki məhkəmə məsələlərinə baxırd ılar. 

ġəhərlərdə  cinayət  və  mülki  məsələlərə  üç  növ  məh kəmədə  baxılırdı: 

məhkəmeyi-şəriyyə və əsnaf məhkəməsi. 

---