413
Bu məhkəmələrdən ən iĢgüzarı məhkəmeyi-Ģəriyyə idi. Həmin məhkəmədə
cinayətkarların iĢinə baxılır, talaq verilir və irsi mübahisələr həll olunurdu.
Məhkəmey i-Ģəriyyədə rəs mi olaraq hakim qazı idi.
Məhkəmeyi-ali gec-gec və fövqəladə hadisələr zaman ı çağırılırdı. Bu
məhkəmə bilavasitə xana tabe idi. Burada əsas etibarilə canilərin və digər
cinayətkarların iĢlərinə baxılırdı.
Əsnaf möhkəmələrinin baĢında ustabaĢı dururdu. Burada nisbətən yüngül
məsələlər həll olunurdu: sənətkarlarla usta, yarımusta və Ģagird arasındakı
mübahisələr, əsnaf qayda-qanununun pozulması, yerli əhalinin ustalardan Ģikayətləri
və s.
Xanın hüququnun hüdudsuz olmasına baxmayaraq, çox zaman
məh kəmələrdə ali silkin üzvlərinə güzəĢtə gedilir və mübahisə əksər hallarda
onların xeyrinə həll edilirdi.
Məhkəmələrdə hakimlərdən baĢqa mirzə, gözətçilər və bir neçə qasid də
olurdu. Burada mülki və cinayət iĢlərinə Ģəriət qanunları əsasında baxılırd ı. La kin
məh kəmələrdə eyni zamanda xalq adət və ənənələri də nəzərə almırdı.
XVIII əsrin ikinci yarısında hər xanlıqda əsas etibarilə bir mərkəzi Ģəhər
mövcud idi. ġəhərlərin idarə edilməsi həm sadə, həm də mürəkkəb idi. Elə xanlıq vardı
ki, orada Ģəhəri bilavasitə xanın özü idarə edirdi, bəzən isə o, Ģəhərin idarəsini naibə,
kələntərə, yaxud da
qalabəyiyə tapĢırırdı. ġəhər məmurlarına həmçinin əsasbaĢı da
daxil idi.
Naib əsas etibarilə təsərrüfat və inzibati məsələlə rlə məĢğul olur, vergilərin
vaxtlı-vaxtında toplanılması iĢi də ona tapĢırılırdı. Sənətkarlar üzərinə vergi
qoyulması, vergilərin qaydaya salınması da naibin öhdəsinə düĢürdü. Lakin onun
fəaliyyəti Təkcə bununla bitmirdi. Xan müvəqqəti olaraq Ģəhərdən çıxd ıqda
(müharibəyə, ziyarətə, ova, səyahətə və s. getdikdə) Ģəhəri idarə iĢi naibin əlin də
cəmlənirdi.
Zəngin təbii sərvətə malik Azərbaycan torpağında tarix boyu sənətkarlığın,
demək olar ki, bütün sahələrinin inkiĢafı üçün əlveriĢli Ģərait olmuĢdur. Lakin siyasi
hadisələr, qonĢu dövlətlərin arasıkəsilməyən basqınları ölkədə sənətkarlığın tam
mənada inkiĢafına maneçilik törədirdi. Bəzi hallarda yerli feodallar idarə etdikləri
ərazidə zəngin faydalı qazıntı yataqlarının mövcud olduğunu bildikləri halda, qonĢu
feodalların basqınından ehtiyatlanaraq həmin yataqlardan istifadə etmirdilər.
Beləliklə, ölkənin təbii sərvətləri istifadəsiz qalırdı. Rusiyanın Qədim Aktların
Mərkəzi Dövlət Arxivində (Moskva) bu barədə bir Ģəxsin çox maraqlı məlumatı
vardır. Hadisələrin Ģahidi olmuĢ həmin adam yazır ki, Quba xanlığında qızıl, gümüĢ və
qurğuĢun mədənləri tapılmıĢdır. Lakin xan qonĢu Dağıstan feodallarının
414
basqınlarından çəkinərək qızıl, gümüĢ mədənlərinin yenidən qumla örtülüb
basdırılmasın ı və xalqdan gizli saxlanılmasını əmr etmiĢdir. QurğuĢun mədənlərindən
isə istifadə olunmuĢdur. XIX əsrin əvvəllərində Təbrizdə olmuĢ səyyah V.Dittel
yazır ki, Təbriz Ģəhərinin geoloji mövqeyindən məlu m olur ki, burada zəngin mis və
gümüĢ yataqları vardır. Bu mədənlərin kəĢf olunmasına baxmayaraq, onlardan heç
zaman lazımınca istifadə edilməmiĢdir.
Qarabağ və Naxçıvan xanlığında az miqdarda gümüĢ, mis, qurğuĢun və s.
hasil olunurdu. DaĢkəsəndə dəmir və mis mədənləri Ģöhrət tapmıĢdı.
Naxçıvanda kükürd, Gəncədə isə mis və zəy daĢları əldə edilird i. Cənubi
Qafqazın bir çox yerlərinə Bakıdan və Naxçıvandan duz aparılırdı.
Yu xarıda göstərilən faktlar XVIII əs rin ikinci yarısında Azərbaycan
xanlıqlarında sənətkarlığın inkiĢafı üçün əlveriĢli zəmin olduğunu bir daha sübut
edir.
ġəhərlərin əksəriyyətində sənətkarlığın inkiĢafı üçün yaxĢı Ģərait olsa da,
XVIII əsrin ikinci yarısında ölkənin iqtisadi və siyasi pərakəndəliyi, tez-tez baĢ verən
feodal ara müharibələri onlarea Ģəhərin xarabalığa çevrilməsinə, yüzlərlə sənətkarın,
Ģəhər əhalisinin yurd-yuvasını tərk etməsinə səbəb olmuĢdur.
Yerli hakimlər dağıdılmıĢ Ģəhər təsərrüfatını, o cümlədən sənətkarlığı bərpa
məqsədilə baĢqa Ģəhərlərdən öz Ģəhərlərinə usta və sənətkarları dəvət etməyə
məcbur olurdular. Belə bir addımı ilk öneə Ģamaxılı Məhəmməd Səid xan atmıĢdır.
O, dağıdılmıĢ ġama xıda ipəkçiliyin inkiĢafı və bərpası üçün Təbrizdən yüz usta dəvət
etmiĢdi.
Tez-tez baĢ verən müharibələr sənətkarlığın keyfiyyətcə də geriləməsinə
səbəb olmuĢdu. Müharibələr zaman ı bir ço x sənətkarlar dükanlarını bağlayıb
Ģəhərlərdən uzaqlaĢırdılar. Ço x vaxt yerli hakimlərin özləri məcburiyyət qarĢısında
sənətkarları Ģəhərdən çıxmağa vadar edirdilər. Belə hallar ġamaxı, Lənkəran, ġəki
və digər Ģəhərlərdə baĢ vermiĢdir. Bəzən isə sənətkarların ö zləri heç bir Ģagird,
yarımusta (kargər) götürmədən və xammala ço xlu pul sərf etmədən ev Ģəraitində
sənətləri ilə məĢğul olu rdular.
Bütün bunlar Azərbaycan Ģəhərlərində Ģəhər təsərrüfatının məhdudlaĢmasına
və hazırlanan əĢyaların keyfiyyətinin pisləĢməsinə gətirib çıxarırd ı.
XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycan Ģəhərlərindəki tənəzzül bütün
Ģəhərlərdə eyni vaxtda müĢahidə olunmurdu. Belə hallar, ilk növbədə, siyasi
hadisələrlə bağlı idi. Məsələn, mənbələrin verdiyi mə lu mata görə, XVIII əsrin 60-cı
illərində Məhəmməd Səid xanın hakimiyyəti illərində müəyyən tədbirlər nəticəsində
ġamaxıda ipəkçilik bərpa olunmuĢ və inkiĢaf etmiĢdi. Lakin on il sonra ġamaxıda
olmuĢ rus səyyahı S.Qmelin burada ipəkçiliyin tənəzzülündən danıĢır. Qmelindən bir