Heydə r ə LĠyev



Yüklə 4,67 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə202/232
tarix30.12.2017
ölçüsü4,67 Mb.
#18653
1   ...   198   199   200   201   202   203   204   205   ...   232

413 

 

Bu  məhkəmələrdən ən iĢgüzarı  məhkəmeyi-Ģəriyyə idi.  Həmin  məhkəmədə 



cinayətkarların  iĢinə  baxılır,  talaq  verilir  və  irsi  mübahisələr  həll  olunurdu. 

Məhkəmey i-Ģəriyyədə rəs mi olaraq hakim qazı idi. 



Məhkəmeyi-ali  gec-gec  və  fövqəladə  hadisələr  zaman ı  çağırılırdı.  Bu 

məhkəmə  bilavasitə  xana  tabe  idi.  Burada  əsas  etibarilə  canilərin  və  digər 

cinayətkarların iĢlərinə baxılırdı. 

Əsnaf  möhkəmələrinin  baĢında  ustabaĢı  dururdu.  Burada  nisbətən  yüngül 

məsələlər  həll  olunurdu:  sənətkarlarla  usta,  yarımusta  və  Ģagird  arasındakı 

mübahisələr, əsnaf qayda-qanununun pozulması, yerli əhalinin ustalardan Ģikayətləri 

və s. 

Xanın  hüququnun  hüdudsuz  olmasına  baxmayaraq,  çox  zaman 



məh kəmələrdə  ali  silkin  üzvlərinə  güzəĢtə  gedilir  və  mübahisə  əksər  hallarda 

onların xeyrinə həll edilirdi. 

Məhkəmələrdə  hakimlərdən  baĢqa  mirzə,  gözətçilər  və  bir  neçə  qasid  də 

olurdu.  Burada  mülki  və  cinayət  iĢlərinə  Ģəriət  qanunları  əsasında  baxılırd ı.  La kin 

məh kəmələrdə eyni zamanda xalq adət və ənənələri də nəzərə almırdı. 

XVIII  əsrin  ikinci  yarısında  hər  xanlıqda  əsas  etibarilə  bir  mərkəzi  Ģəhər 

mövcud idi. ġəhərlərin idarə edilməsi həm sadə, həm də mürəkkəb idi. Elə xanlıq vardı 

ki, orada Ģəhəri bilavasitə xanın özü  idarə edirdi, bəzən isə o, Ģəhərin idarəsini  naibə, 



kələntərə,  yaxud  da  qalabəyiyə  tapĢırırdı.  ġəhər  məmurlarına  həmçinin  əsasbaĢı  da 

daxil idi. 

Naib əsas etibarilə təsərrüfat və inzibati  məsələlə rlə  məĢğul  olur, vergilərin 

vaxtlı-vaxtında  toplanılması  iĢi  də  ona  tapĢırılırdı.  Sənətkarlar  üzərinə  vergi 

qoyulması,  vergilərin  qaydaya  salınması  da  naibin  öhdəsinə  düĢürdü.  Lakin  onun 

fəaliyyəti  Təkcə  bununla  bitmirdi.  Xan  müvəqqəti  olaraq  Ģəhərdən  çıxd ıqda 

(müharibəyə,  ziyarətə,  ova,  səyahətə  və  s.  getdikdə)  Ģəhəri  idarə  iĢi  naibin  əlin də 

cəmlənirdi. 

Zəngin təbii  sərvətə  malik  Azərbaycan torpağında tarix  boyu sənətkarlığın, 

demək olar  ki, bütün sahələrinin inkiĢafı üçün əlveriĢli Ģərait olmuĢdur. Lakin siyasi 

hadisələr,  qonĢu  dövlətlərin  arasıkəsilməyən  basqınları  ölkədə  sənətkarlığın  tam 

mənada  inkiĢafına  maneçilik  törədirdi.  Bəzi  hallarda  yerli  feodallar  idarə  etdikləri 

ərazidə  zəngin  faydalı  qazıntı  yataqlarının  mövcud  olduğunu  bildikləri  halda,  qonĢu 

feodalların  basqınından  ehtiyatlanaraq  həmin  yataqlardan  istifadə  etmirdilər. 

Beləliklə,  ölkənin  təbii  sərvətləri  istifadəsiz  qalırdı.  Rusiyanın  Qədim  Aktların 

Mərkəzi  Dövlət  Arxivində  (Moskva)  bu  barədə  bir  Ģəxsin  çox  maraqlı  məlumatı 

vardır. Hadisələrin Ģahidi olmuĢ həmin adam yazır ki, Quba xanlığında qızıl, gümüĢ və 

qurğuĢun  mədənləri  tapılmıĢdır.  Lakin  xan  qonĢu  Dağıstan  feodallarının 




414 

 

basqınlarından  çəkinərək  qızıl,  gümüĢ  mədənlərinin  yenidən  qumla  örtülüb 



basdırılmasın ı və  xalqdan gizli saxlanılmasını əmr etmiĢdir. QurğuĢun mədənlərindən 

isə  istifadə  olunmuĢdur.  XIX  əsrin  əvvəllərində  Təbrizdə  olmuĢ  səyyah  V.Dittel 

yazır ki, Təbriz Ģəhərinin geoloji  mövqeyindən məlu m olur ki, burada zəngin mis və 

gümüĢ  yataqları  vardır.  Bu  mədənlərin  kəĢf  olunmasına  baxmayaraq,  onlardan  heç 

zaman lazımınca istifadə edilməmiĢdir. 

Qarabağ  və  Naxçıvan  xanlığında  az  miqdarda  gümüĢ,  mis,  qurğuĢun və s. 

hasil olunurdu. DaĢkəsəndə dəmir və mis mədənləri Ģöhrət tapmıĢdı. 

Naxçıvanda  kükürd,  Gəncədə  isə  mis  və  zəy  daĢları  əldə  edilird i.  Cənubi 

Qafqazın bir çox yerlərinə Bakıdan və Naxçıvandan duz aparılırdı. 

Yu xarıda  göstərilən  faktlar  XVIII  əs rin  ikinci  yarısında  Azərbaycan 

xanlıqlarında  sənətkarlığın  inkiĢafı  üçün  əlveriĢli  zəmin  olduğunu  bir  daha  sübut 

edir. 


ġəhərlərin  əksəriyyətində  sənətkarlığın  inkiĢafı  üçün  yaxĢı  Ģərait  olsa da, 

XVIII əsrin ikinci yarısında ölkənin iqtisadi və siyasi pərakəndəliyi, tez-tez baĢ verən 

feodal ara  müharibələri onlarea Ģəhərin xarabalığa çevrilməsinə, yüzlərlə sənətkarın, 

Ģəhər əhalisinin yurd-yuvasını tərk etməsinə səbəb olmuĢdur. 

Yerli  hakimlər  dağıdılmıĢ Ģəhər təsərrüfatını, o  cümlədən sənətkarlığı  bərpa 

məqsədilə  baĢqa  Ģəhərlərdən  öz  Ģəhərlərinə  usta  və  sənətkarları  dəvət  etməyə 

məcbur  olurdular.  Belə  bir  addımı  ilk  öneə Ģamaxılı Məhəmməd Səid  xan atmıĢdır. 

O, dağıdılmıĢ ġama xıda ipəkçiliyin inkiĢafı və bərpası üçün Təbrizdən yüz usta dəvət 

etmiĢdi. 

Tez-tez  baĢ  verən  müharibələr  sənətkarlığın  keyfiyyətcə  də  geriləməsinə 

səbəb  olmuĢdu.  Müharibələr  zaman ı  bir  ço x  sənətkarlar  dükanlarını  bağlayıb 

Ģəhərlərdən  uzaqlaĢırdılar.  Ço x  vaxt  yerli  hakimlərin  özləri  məcburiyyət  qarĢısında 

sənətkarları  Ģəhərdən  çıxmağa  vadar  edirdilər.  Belə  hallar  ġamaxı,  Lənkəran,  ġəki 

və  digər  Ģəhərlərdə  baĢ  vermiĢdir.  Bəzən  isə  sənətkarların  ö zləri  heç  bir  Ģagird, 

yarımusta  (kargər)  götürmədən  və  xammala  ço xlu  pul  sərf  etmədən  ev  Ģəraitində 

sənətləri ilə məĢğul olu rdular. 

Bütün bunlar Azərbaycan Ģəhərlərində Ģəhər təsərrüfatının məhdudlaĢmasına 

və hazırlanan əĢyaların keyfiyyətinin pisləĢməsinə gətirib çıxarırd ı. 

XVIII  əsrin  ikinci  yarısında  Azərbaycan  Ģəhərlərindəki  tənəzzül  bütün 

Ģəhərlərdə  eyni  vaxtda  müĢahidə  olunmurdu.  Belə  hallar,  ilk  növbədə,  siyasi 

hadisələrlə bağlı idi. Məsələn,  mənbələrin verdiyi  mə lu mata görə, XVIII əsrin 60-cı 

illərində Məhəmməd Səid  xanın hakimiyyəti illərində müəyyən tədbirlər nəticəsində 

ġamaxıda  ipəkçilik  bərpa  olunmuĢ  və  inkiĢaf  etmiĢdi.  Lakin  on  il  sonra  ġamaxıda 

olmuĢ rus səyyahı S.Qmelin burada ipəkçiliyin tənəzzülündən danıĢır. Qmelindən bir 




Yüklə 4,67 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   198   199   200   201   202   203   204   205   ...   232




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə