Heydə r ə LĠyev

415 

 

neçə il sonra ġirvanda olmuĢ E.Forster yazır ki, burada külli  miqdarda ipək əldə edilir 

ki, onun da ildə 400 tonu ixrac o lunur. 

Azərbaycan xalçaçılarının məhsulları xarici bazarda yüksək qiymətləndirilirdi. 

ġamaxı  xanlığının  üç  iri  kəndi  -  Basqal,  Müci  və  Lahıe  bir  növ  sənətkarlıq 

mərkəzlərinə  çevrilmiĢdi.  Bu  kəndlərin  sənətkarları  tərəfindən  hazırlanan  mallar 

bazarlarda böyük Ģöhrət tapmıĢdı. Basqal və Mücidə müxtəlif ipək parçalar, kəlağayılar 

istehsal  edilir,  Lahıeda  isə  mis  avadanlıqları,  həmçinin  mü xtəlif  silahlar  o  cümlədən 

tüfəng,  xəneər  və  s. hazırlanırdı.  Lahıcın  məhsulları  həm  keyfıyyət,  həm  də  kəmiyyət 

etibarilə  heç  də  o  dövrün  mərkəzi  Ģəhərlərində  istehsal  olunan  məhsullardan  geridə 

qalmırdı. Adi Ģəhərlərdəki sənətlərin, demək olar ki, bütün növləri burada mövcud idi. 

Lakin Lahıc inzibati mərkəz deyildi, əhalisi çox az, sahəs i də Ģəhərə nisbətən kiçik id i. 

Təbriz, Ərdəbil, Xoy, ġəki, Qarabağ, Urmiya, Gəncə və digər xanlıqlarda da 

müəyyən iqtisadi eanlanma müĢahidə olunurdu. 

XVIII əsrin ikinci yarısında sənətkarlıqda nisbi canlanma özünü göstərsə də, 

ölkə texnika cəhətdən geridə qalmaqda davam edirdi. Hətta AbĢeronda əsrlərdən bəri 

neft  istehsalı  ilə  məĢğul olunduğu  halda,  nefti  yenə  də  ibtidai  üsulla  əldə  edirdilər. 

Bununla  belə,  AbĢeron  kəndləri  və  Bakı  ətrafında  istehsal  olunan  neft  tuluqlara 

doldurularaq hər gün atla, qatırla, dəvə və yaxud gəmi karvanları  ilə uzaq Ģəhərlərə 

aparılıb baha qiymətə satılırd ı. 

XVIII əsr mənbələrindən birində yazılmıĢdır: "Bakının ətrafında çoxlu  miqdarda 

neft bulağı vardır. Bu bir növ qara vo çox asanlıqla yanan yer yağıdır". Səyyah E.Bel 

yazır ki,  mən bulaq suyuna bənzərini də görmüĢəm. Məlumdur ki, neft heç də yerdən 

Ģəffaf halda çıxmır. Lakin yuxarıda misal gətirdiyimiz kəlmələrin müəllifı "bulaq suyuna 

bənzər"  neftin  mövcud  olduğundan  xəbər  verir.  Çox  güman  ki,  Ġngiltərədən  gələn 

səyyah bu sözləri yazdıqda, ağ nefti (kerosini) nəzərdə tutur. Buradan belə bir nəticəyə 

gəlmək olar ki, yerli əhali nefti emal edərək, ondan Ģəffaf rəngli ağ neft alırmıĢ. Bu barədə 

səyyah  Ġ.Lerx  də  məlu mat  verir.  O  yazır  ki,  əhali  nefti  emal  etməklə  ondan  "spirtə" 

bənzər  ağ  neft  alır.  ġübhəsiz,  Lerx  burada  adi  kerosini  nəzərdə  tutmuĢdur.  Müəllif 

neftin  xüsusiyyəti  haqqında  belə  məlu mat  verir:  "Neft  tez  yanmır,  o,  tünd-qonur 

rəngdədir,  amma  emal  olunduqdan  sonra  açıq-sarı  rəngə  çalır.  Ağ  neft  bir  qədər 

bulanıqdır. Lakin emal edildikdə, "spirt kimi Ģəffaf olur və çox tez alovlanır". 

XVIII əsrdə Azərbaycandakı sənətkarlar sırasında neftayıranlar da var idi. 

Ümu miyyətlə,  XVIII  əsrin  ikinci  yarısında  Azərbaycan  sənayesində  sənətkar 

emalatxanaları çərçivəsində məhdudlaĢmıĢ kustar istehsalı üsulu hökm sürürdü. 

Azərbaycan Ģəhərlərində iki cür sənətkara təsadüf edilirdi: sənətkar sexlərinin 

üzvləri və ev Ģəraitində fərd i əməklə məĢğul olan sənətkarlar. 

---

416 

 

Azərbaycan  Ģəhərlərindəki  sənətkar  sexləri  əsnaf  adlanırdı.  Əsnaflar  bütün 

Yaxın  ġərq ölkələrində olduğu kimi, sözün tam  mənasında, Təkcə sənətkarları deyil, 

eyni  za manda  müxtəlif  peĢə  və  iĢ  sahiblərini  də  öz  ətrafında  birləĢdirirdi.  Be lə 

Ģəhərlərdə  dəmirçi,  papaqçı,  dərzi,  to xucu  və digər  əsnaflarla  yanaĢı,  əllaf,  tuluqçu, 

pəhləvanlar və b. da var idi. 

Əsnaf inzibati idarəsi ustabaĢı, ağsaqqallar, igidbaĢı və xəzinədardan ibarət idi. 

Əsnaflar  öz  homrəyliklərin i  bu  və  ya  digər  küçə  və  məhəllələrdə  cəmləĢməklə 

nümayiĢ  etdirirdilər.  Qədim  Ģəhərlərdəki  küçə  adları  buna  bir  daha  sübutdur. 

Ġndiyədək  ġəki,  ġamaxı,  Bakı,  ġuĢa  və  digər Ģəhərlərdə  xalq  arasında sənət  adı  ilə 

çağırılan  məhəllələr  mövcuddur.  ġəkidə  belə  məhəllələr  digər  Ģəhərlərə  nisbətən 

daha  səciyyəvi  olduğu  üçün  buradakı  küçə  adları  misal  gətirilə  bilər:  ġa lbarlar 

(Ģaltoxuyanlar),  Sabunçular,  Xarratlar,  Zərgərlər,  Dulus çular,  Dabbağlar,  Çanaxçılar, 

Çölməkçilər, Sərkarlar və s. 

ġuĢa Ģəhərində dəmirçi,  qalayçı, baĢmaqçı,  dabbağ  əsnafların ın  olması  barədə 

məlu mat vardır. 

Bakı  qalasında  sənətkar  məhəllələrinin  olduğunu sübut  edən  dəlillərdən  biri 

budur  ki,  Bakı  rus  qoĢunları  tərəfındən  iĢğal  edildikdən  sonra general  A.Yermolov 

belə  bir  əmr  vermiĢdi:  "Sənətkarların  qaladına  (indiki  ĠçəriĢəhərdə)  yaĢamasına 

icazə verməli,  lakin misgərlər və dəmirçilər yalnız Ģəhərin kənarında yaĢamalıdırlar. 

Boyaqçılar,  dabbağlar  və  ümumiyyətlə  sənətlə  məĢğul  olan  sənətkarlar  da  mütləq 

oradına  (Ģəhərin  kənarında.  -  məsul  red.) yerləĢdirmə lidirlə r".  Bu  sənəddən  məlu m 

olur  ki,  köhnə  Bakın ın  müəyyən  küçələrində  misgərlər,  dabbağlar  və  kiçik  Ģəhərin 

havasını  çirkləndirə  bilən  digər sənətkarlar  cəmləĢmiĢdilər.  Məhz  buna  görə  də yerli 

hakimiyyət orqanları onları Ģəhərdən çıxarmağa  məcbur olmuĢlar. 

Sənətkarlardan  vaxtlı-vaxtında  vergi  almaq  məqsədilə  onlara  öz  mallarını 

əsasən bazar və karvansaralarda satmağa icazə verilmiĢdi. 

Əvvəlki  dövrlərdə  olduğu  kimi,  XVIII  əsrin  ikinci  yarısında  da 

Azərbaycanda ticarət əməliyyatı həm karvan yolları, həm də Xəzər dənizi vasitəsilə 

aparılırdı. 

Karvan yolu ilə ən qızğın ticarət ġimal istiqamətində-Bakı-Dərbənd-Tərki-

Qızlyar-HəĢtərxan;  Cənub  istiqamətində  isə  Bakı-ġamaxı-Cavadın-Lənkəran-RəĢt 

marĢrutu ilə aparılırdı. 

Vo lqa-Xə zər ticarət yolunda isə Bakı liman ı  xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. 

Bu  yolla  həm  Rusiyaya,  həm  də  Rusiyanın  çayları  vasitəsilə  Qərbi  Avropa 

ölkələrinə, xüsusilə Ġngiltərə və Ho llandiyanın bazarlarına çıxmaq o lurdu. 

Karvan yollarında ġamaxı Ģəhəri də mühüm ro l oynayırdı. Buradan tacirlər 

karvan  vasitəsilə  Ba kıya,  ya xud  Qobustan  düzü  ilə  ġabrana,  oradan  isə  dənizlə  

---