419
carçıları fərmanlar o xuyur, əhalini əvarizə və ya xud səfərbərliyə dəvət edir,
müharibənin baĢ verəcəyindən, bu və ya digər caninin və cinayətkarın
cəzalandırılacağından xəbər verirdilər.
ġəhərlərdə, adətən, bir əsas bazar olurdu. Lakin iri Ģəhərlərdə ticarət həmçinin
karvansaralarda da aparılırdı. ġəhər bazarlarında ticarət əsasən iki növdə gedirdi:
topdansatıĢ və pərakəndə satıĢ. Pərakəndə satıĢ bazar meydanında təsadüfı alıcı ilə
tacir arasında aparılırdı. TopdansatıĢ ticarət həm nağd, həm də hüquqi sənədlər
əsasında gedirdi. Belə hallarda satıcı ilə alıcı arasında bir növ müqavilə bağlanılırdı.
Müqavilələrdə hər iki tərəfın imza və ya barmaq yerlərindən əlavə, mütləq Ģahidlərin
də imzası olmalı idi. Hər hansı bir ev və ya dükan fərdi Ģəxslər tərəf indən kirayəyə
verildiyi zaman da belə müqavilələr bağlanılırdı.
Azərbaycan Ģəhərlərinin hamısında ticarətin bütün növləri üzərində böyük
gömrük qoyulmuĢdu. Feodal malikanəsinin, demək olar ki, hər bir guĢəsində - qala
qapısından tutmuĢ, çayların keçidlərinə, hətta dini ocaqlara gedən yollaradək xanın
rahdar və bacdarları durur, gəlib-gedənlərdən yolxərci alırdılar. Rahdar və bacdarların
vəzifəsi, demək olar ki, eyni idi, hər ikisi gömrük toplayırdı. Lakin bununla belə,
onların fəaliyyətində müəyyən fərq vardı: bacdarlar gəlmə tacir və səyyahlardan, bir
növ, torpaqbasdı gömrüyü alır, rahdarlar isə həmin vergini xanlığın daxilində
toplayırdılar.
Rahdari gö mrüyü xanın ən böyük gəlirlərindən idi. Bu gömrüyün miqdarı,
hər Ģeydən əvvəl, aparıb-gətirilən malın keyfıyyət və kəmiyyətindən asılı idi. Bu
gömrük eyni zamanda ticarətin normal gediĢinə böyük zərbə endirirdi. Çünki bütün keçid
yollarını xanın silahlı dəstələri kəsmiĢdilər. Rahdari vermədən xanlığın daxilində bir
yerdən baĢqa yerə getməyə heç kəsin ixtiyarı yo x idi.
XVIII əsrin ikinci yarısında ticarətin elə bir sahəsi yox idi ki, vergi ilə əhatə
olunmasın. Vergilərin sayı və miqdarı o qədər çox id i ki, xanın vergi toplayanları
vəzifələrinin öhdəsindən gələ bilmirdilər. Məhz buna görə də çox vaxt vergi
toplamaq hüququnu iltizama verirdilər.
XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanın ictimai quruluĢu özünün iqtisadi
əsaslarına görə hələ də natural təsərrüfat çərçivəsindən kənara çıxmamıĢdı. Təbiidir
ki, belə bir Ģəraitdə pulun hakim ro lundan danıĢmağa dəyməz. Çünki feodal
təsərrüfatında vergilərin əsasını məhsulla toplanan vergi təĢkil edirdi. Pul isə əmtəənin
vahid bir ekvivalenti kimi özünü tamamilə doğrulda bilmirdi. Lakin bu heç də həmin
dövrdə Azərbaycan Ģəhərlərində pulun rolunu azaltmırdı. Bunu XVIII əsrin ikinci
yarısında Azərbaycan Ģəhərlərində zərb olun muĢ mis və gümüĢ pullar bir daha
təsdiq edir. Numizmatik nümunələrin mövcud olması göstərir ki, öyrəndiyimiz natural
vergi ilə yanaĢı, pul da əmtəə mübadiləsində müəyyən rol oynamıĢdır. Pulun əmtəə
420
mübadiləsində zəif mövqe tutmasına təkcə natural təsərrüfat səbəb deyildi. Belə bir
vəziyyət, həmçinin ayrı-ayrı xanlıqlardan ibarət Azərbaycanda vahid pul sisteminin
olmamasından doğurdu. Demək olar ki, bütün böyük Ģəhərlərdə -xüsusilə ġamaxı,
Gəncə, Bakı, ġəki, Dərbənd, ġuĢa (Pənahabadın) və digər xanlıq mərkəzlərində, hər
xanın xüsusi mis və gümüĢ pulu zərb olunurdu. Pul zərb olunan emalatxana zərbxana
adlanırdı. Adla rı çəkilən Ģəhərlərdə zərb olunan pullardan xa lq arasında pənab adın
adlanan (Pənahabadın - ġuĢa) pul nə inki A zərbaycanda, hətta yüksək keyfıyyətli
olduğuna görə qonĢu ölkələrdə də iĢə gedirdi. Ço x za man xanla r zə rb xanala rı
iltizama verərək böyük gəlir əldə edird ilər.
Xanlıqlar dövründə zərb olunan pullann sabit qiyməti yox idi. Ölkənin daxili
vəziyyətindən asılı olaraq, yerli hakimlər pul vahidlərinin qiymətini artıra, yaxud aĢağı
sala bilərdilər. Belə bir vəziyyətin mövcud olması Ģəhərlərdə pul dövriyyəsinə, eyni
za manda ticarətin normal Ģəkildə aparılmasına ciddi maneə törədirdi.
Hər bir xanlığın pulu o xanlıqda əsas pul hesab olunurdu. Lakin bundan əlavə,
həmin xanlıqda digər xan lıq və ölkələrin də pulları dövr edirdi. XVIII əsrdə
Azərbaycanda mü xtəlif ö lkələrin, hətta Hollandiyanın pulu da iĢlənilirdi. Onu da
qeyd etmək lazımd ır ki, bir xanlığın pulu baĢqa bir xanlığa keçdikdə öz dəyərini xeyli
itirirdi. O dövrün səyyahı, Azərbaycanın bir çox Ģəhərlərində olmuĢ S.Qme lin yazır
ki, "...b ir xanlıqdan baĢqa bir xanlığa keçdikdə pulun dəyərsiz o lması o saat üzə
çıxır". Bəzi Ģəhərləri istisna etməklə, demək olar ki, Azərbaycanın Ģəhərlərində zərb
olunan pullar Ġrandakı kimi abbası adlanırdı. Ümu miyyətlə, Azərbaycan
Ģəhərlərindəki pul vahidləri əsasən Ġranda iĢlənilən pul terminlərinə uyğun gəlirdi:
abbası, tümən, qran, şahı və s.
XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycan xanlıqlarında pul sistemi kimi çəki və
ölçü vahidləri də müxtəlif idi. Demək olar ki, hər bir xanlığın özünəməxs us uzunluq
ölçüsü və çəki daĢları vardı. Bu isə xüsusilə gəlmə tacirlərlə yerli əhalinin alverinə
ciddi maneçilik törədir, hərc-mərcliyə, narazılığa səbəb olurdu. Alıcı və satıcıların
özünəməxsus ölçüsü vardı; necə deyərlər, alver vaxtı hərə öz arĢını ilə ö lçürdü.
XV FƏSĠL
XVIII ƏSR AZƏRBAYCAN MƏDƏNĠYYƏTĠ
Maarif. El m. XVIII əsrin birinci yarısında yadellilərin basqınları, Azərbaycan
ərazisində gedən Türkiyə-Ġran dağıdıcı feodal ara müharibələri nəticəsində ölkən in