Heydə r ə LĠyev



Yüklə 4,67 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə206/232
tarix30.12.2017
ölçüsü4,67 Mb.
#18653
1   ...   202   203   204   205   206   207   208   209   ...   232

421 

 

təsərrüfat-ticarət və  mədəni həyatı pozulmuĢdu. Bu, Ģübhəsiz ki,  maarifın  inkiĢafına 



da  mənfı  təsir  göstərirdi.  Maarif  müəssisələrinə  bağıĢlanmıĢ  vəqf  torpaqları  acgöz 

mə murlar və yerli feodallar tərəfındən zəbt olunurdu. 

1736-cı ildə Muğanda taxta çıxdıqdan sonra Nadir Ģah maarif  müəssisələrinin 

və  vəqf  torpaqlarının  idarəsi  iĢləri  ilə  məĢğul  olan  sədr  üssuduru  (sədrlər  sədrini) 

vəzifəsindən  çıxarıb  edam  edərək,  vəqf  torpaqlarını  ələ  keçirdi  və  maarif 

müəssisələrini  əsas  gəlir  mənbələrindən  məhrum  etdi.  Beləliklə,  nizami  tədris 

müəssisələri  aradan  çıxdı  və  yalnız  bəzi  molla  müdərrislərin  öz  təĢəbbüsləri  ilə 

yaratdıqları  az  əhəmiyyətli  məktəblər  və  mədrəsələr  fəaliyyət  göstərdi.  Xanlıqlar 

dovründə  (1747-1800)  bu  sahədə  elə  bir  nəzərəçarpan  dəyiĢiklik  baĢ  vermədi. 

Maarif  müəssisələrini dolandıran vəqf torpaqları ya xanların əlinə keçmiĢ, yaxud da 

ruhanilər tərəfindən mən imsənilmiĢdi. 

Məktəblər  məscidlərin  bir  guĢəsində,  xüsusi  dükanlarda, yaxud  Ģəxsi  evlərdə 

yerləĢir  və  adətən,  onlarm  yaradıcılarının,  müəllimlərin  adını  ilə  adlandırılırdı. 

Məsələn,  Qıraq  Salahlıda  Molla  Eəbrayıl  məktəbi,  ġıxlıda  Molla  Vəli  Vidadi 

məktəbi, Gəncədə, ġuĢadına Molla Pənah Vaq if məktəbi və s. 

Məktəbdə,  adətən,  ancaq  bir  müəllim  o lurdu  və  o,  məktəbin  həm  də  rəisi  - 



məktəbdar  idi.  Məktəbdarlar  məktəb  binasına  və  s.  çəkdikləri  xərc  müqabilində, 

habelə  tədris  haqqı  kimi  Ģagirdlərin  valideynlərindən  hər  həftə  ("həftəlik")  pul, 

peĢkəĢ,  bayramlıq  və  s.  alırdılar.  Valideynlərin  maddi  yardımı,  adətən,  məktəbləri 

dolandırmaq üçün kifayət etməd iyindən müəllimlə r mə ktublar, dualar ya zmaq, kə bin 

kəsmək və s. ilə də məĢğul olurdular. 

Bir qayda olaraq, uĢaqlar 6 yaĢından məktəbə gedirdilər. Dərs otaqları həsir 

və ya kilimlə döĢənir, Ģagirdlər əyləĢ mək üçün özləri ilə evdən döĢəkçə gətirirdilər. 

UĢaqlar  məktəbdə  baĢıaçıq  və  ayaqqabısız  otururdu lar.  Dərs  müddəti,  adətən, 

gündə  6-8  saat  davam  edirdi.  Dərs  vəsaiti  çox  məhdud  idi.  ġagirdlər  əlifbanı 

öyrəndikdən  sonra  Quranın  "Cü zəmmə"  adlı  kiçik  bir  hissəsini,  sonra  isə  Quranı 

oxuyub  baĢa  çatdırır,  habelə  Sədinin  " Gülüstan"ını  və  s.  kitabları  o xuyurdular. 

Müəllimlərin  əksəriyyəti  azsavadlı  olduğundan  həmin  kitabların  məzmununu  izah 

edə  bilmir  və  Ģagirdlər  onları  mexaniki  əzbərləyird ilər.  Məktəblərdə  Ģagird lərin 

istirahəti, əy ləncəsi üçün xüsusi vaxt ayrılmad ığı üçün onlar tez yorulur və qavrama 

qabiliyyətləri zə ifləyirdi. 

Yo xsu lların  öz  uĢaqlarına  təhsil  vermək  imkanı  yo x  id i.  Öv ladlarını  kiçik 

yaĢlarından özləri ilə iĢə aparır, onlara sənətlərini öyrədird ilər. 

Bir  növ  ali  tədris  müəssisələri  o lan  mədrəsələrdə  ixtisaslı  ruhani  kadrları 

yetiĢdirilirdi.  Mədrəsələr,  adətən,  böyük  məscidlərin,  xüsusilə  cümə  məscidlərin in 

nəzdində  yerləĢird i.  Mədrəsə  binasında  qismən  geniĢ bir  d ərs  otağı  və  tələbələrin 




422 

 

yaĢadıqları  kiçik  otaqlar  -  hücrələr  olurdu.  Mədrəsədə  təlim  edən  Ģəxs  müdərris, 



təhsil alan Ģə xs isə tələbə adlanırdı. Tə ləbə  mədrəsədə əlifbanı, Quran ı öyrənmə klə  

yanaĢı,  islam  fəlsəfəsi,  fıqh  (islam  qanunları),  ərəb-fars  dillərin i  də  öyrənirdi. 

Mədrəsələrdə  müəyyən  dərəcədə  ədəbiyyat,  riyaziyyat,  nücum  (astronomiya) 

elmləri də tədris olunurdu. Fənlərin  mü xtəlifliyinə baxmayaraq, onların  hamısı bir 

müdərris tərəfindən tədris olunurdu. 

Mədrəsələrdə  yaĢ  fərqi  nəzərə  alın mır,  ayrı-ayrı  yaĢlılar  bir  yerdə  məĢğul 

olurdular.  Tədris  vəsaiti  çox  az  o lduğundan  tələbələr  vaxtın  ço xunu  xətlərini 

gözəlləĢdirməyə  sərf  edirdilər.  Ġstər  məktəblərdə,  istərsə  də  mədrəsələrdə  hüsn-

xəttə  xüsusi  diqqət  yetirilir,  hətta  bu  və  ya  digər  Ģəxsin  savadın  səviyyəsi  onun 

xəttinin  gözəlliyi  ilə  müəyyən  edilirdi.  Buna  görə  də  təs adüfı  deyildi  ki,  mədrəsə 

bitirən lərin  əksəriyyəti  gözəl  xəttə,  lakin  zəif  biliyə  malik  olurdu.  Ən  isted adlı 

tələbəni  müəyyən  müddət  Ģəxsən  baĢ  ruhani  -  müctəhidin  özü  çalıĢdırırdı. 

Müctəhidlər əksər hallarda tələbə ilə ö z evində məĢğul olurdular.  

Mədrəsələrin  saxlanılmasına  çəkilən  xərc  və  ərzaq  məscidə,  mədrəsələrə 

vəqf edilmiĢ torpaqlardan alınırdı. 

Ġstər  məktəblərdə,  istərsə  də  mədrəs ələrdə  təhsil  müddəti  müəyyən  və 

məhdud  deyildi.  Bu,  Ģagirdin  və  tələbənin  təhsili  baĢa  vurması  haqqında  müəllim 

və müdərrisin nə vaxt vəsiqə verməsindən asılı id i. 

Məktəb  və  mədrəsələrdə  Ģagirdlərə  və  tələbələrə  qarĢı  çox  ağır  cəza  növü  - 

ayağını falaqqaya salınıb döyülməsi tətbiq olunurdu. 

Məktəb  və  mədrəsələrdən  baĢqa  fərdi  tədris  növü  də  möv cud  idi.  Xan,  bir 

sıra  varlı  bəy  və  tacir  uĢaqları  ilə  onların  evində  ayrılıqda  bir  müəllim  məĢğul 

olurdu.  Sərxana  müəllimi  adlanan  bu  Ģəxslərin  maddi  təminatı  Ģagirdin  valideyni 

hesabına olurdu. 

XVIII  əsrdə  Azərbaycanda  elm  sahəsində  elə  bir  ciddi  irəliləy iĢ  baĢ 

vermə miĢdir.  CoğrafiyaĢünas  alimlə r  Hacı  Zeynalabdin  ġirvani  və  onun  kiçik 

qardaĢı  Hacı  Məhəmmədəli  ġirvani,  habelə  tarixçi  Əbdürrəzzaq  bəy  o  dövrün 

tanınmıĢ Ģəxsiyyətləri idi. 

XVIII  əsrin  axırları  və  XIX  əsrin  əvəllərində  yaĢamıĢ  Zeynalabdin  Şirvani 

demək  olar  ki,  ö mrünün  40  ilin i  səyahətdə  keçirmiĢ,  Avropa,  Asiya  və  Afrika 

ölkələrində  60  min  kilo metrdən  çox  yol  qət  etmiĢdir.  O,  Hind  və  Atlantik 

okeanlarından,  habelə  bir  çox  dənizlərdən  keçmiĢ,  Kiçik  Asiya,  Ġran  yaylalarını, 

Orta və Mərkəzi  Ərəb istan səhraların ı,  Sudan cəngəlliklərin i,  Seylon, Hindistan və 

Hind-Çin  meĢələrini  gəzmiĢ,  Nil  çayını  müĢahidə  et miĢ,  HindiquĢ,  TyanĢan, 

Himalay,  Pamir  və  digər  çətin  dağ  silsilələrin i  aĢ mıĢdır.  H.Z.ġirvani  səyahətlər 

zaman ı  müĢahidə  etdiklərini  qələmə  alaraq  "Riyaz  üs -səyahə"  ("Səyahət 




Yüklə 4,67 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   202   203   204   205   206   207   208   209   ...   232




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə