Heydə r ə LĠyev
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
425
(1795) baĢ vermiĢ faciəli hadisələrə həsr olunmuĢdur. ġair əhalin in baĢına gələn fəlakətləri, amansız qarətləri ü rək ağrısı ilə təsvir edir. Bu əsərlərin müəllifləri xanlıqlar arasında və daxildə gedən çəkiĢmələri damğalayır, daha qabaqcıl və uzaqgörən xadimləri tərifləyirdilər. Tarixi mövzulara həsr olunmuĢ Ģeirlər həm də bu baxımdan maraqlıdır ki, onlarda zamanın gerçək hadisələri və real Ģəxslər təsvir edilmiĢdir; mə lu m olduğu kimi, adətən, orta əsr ġərq poeziyası öz dövrünün hadisələrini əks etdirməkdən çəkin irdi. XVIII yüzillik bizə bir sıra maraqlı nəsr nümunələri də vermiĢdir. Bunlardan ən əhəmiyyətlisi xalq dastanı "ġəhriyar və Sənubər" əsasında naməlu m müəllif tərəfındən yazılmıĢ "ġəhriyar" əsəridir. Dastanda sevgililərin məhəbbətinə mane olan ictimai bərabərsizliy in a mansızhğı təsvir edilir. Sənubərin atası zadəgandır, varlı da olsa tacirlə qohumluğu özünə əskiklik bilir. Ya lnız ġəhriyar Tiflisin hakimi təyin olunduqdan sonra vəziyyət dəyiĢir: sevgililər ictimai iyerarxiya pilləsində bərabərləĢirlər. Dastanın müəllifı sosial vəziyyətindən asılı olmayaraq bir sıra təsirli, təmiz, ağıllı və cəsarətli insan obrazları yaratmıĢdır. Dastanın əsas qəhrəmanları olan Sənubər və ġamamabəyini, eləcə də ağlı, Ģücaəti, fərasəti ilə seçilən sadə qız Pərizadın rəğbət hissi ilə təsvir edilmiĢdir. XVIII əsr nəsr janrının digər maraqlı nümunəsi "Oğru və qazı" novellasıdır. Bu əsər qanun keĢiyində duran Ģəxslə xırda dələduz arasında gedən dialoq üzərində qurulmuĢdur. Oğru dini sofıstikanın köməyi ilə özünü müdafıə etməyə çalıĢan qazının çirkin hərəkətlərini ifĢa edir. Müəllif hər kəsin öz xeyrinə yaza biləcəyi ehkamlara çox böyük incəliklə istehza edir. Qazının bu ehkamlara istinadın cəhdləri dərhal onun hiyləgər opponenti tərəfındən müqəddəs təlimatlardan uğurla seçilmiĢ digər misallarla təkzib olunur. Nəticədə onların hər ikisi müxtəlif üsullarla avam camaatı aldadır, qarət edir. Lakin əvvəlki dövrlərdə o lduğu kimi, XVIII əsrdə də ədəbiyyatın baĢlıca növü nəzm olaraq qalırdı. Bu dövrlərdə biz lirik formanın demək o lar ki, tam üstünlüyünü görürük. Əslində yalnız Məhcur Şirvaninin "Qisseyi-ġiraz" məsnəvisini epik janra aid etmək olar. Məsnəvi xalq nağıllarının motivləri əsasında yazılmıĢdır. Əsərin qısa süjeti belədir: ġah ƏrdəĢir sonsuzdur, münəcimlərin məsləhəti ilə Ģahın arvadını meĢəyə aparılaraq öldürülür. Lakin onun yeni doğulmuĢ oğlu vəfat etmiĢ ġah ƏrdəĢirə sadiq qalan digər vəzir Aqilin səyləri nəticəsində sağ qalır. ġirzadın adına verilən oğlan bir çox maneələri keçərək ö zünü cəsarətli və namuslu insan kimi göstərmiĢ və Qabil Ģahın qızı XurĢidbanu ilə evlənmiĢdir. Nəhayət, qolundakı bilərzik onun kim olduğunu
426
aĢkara çıxarmıĢdır. Xey ir qüvvələr qalib gəlmiĢ və ġirzadın atasının taxt-tacına sahib olmuĢdur. Məhcur bəzi iĢarələrlə müasir siyasi həyatın mühüm cəhətlərinə toxunur. Ehtimal etmə k olar ki, özünu hökmdar elan edən Kamilin simasında taxta zorakılıqla çıxan Nadir Ģahın obrazı yaradılmıĢdır. Poema xeyirin qalib gələcəyinə nikbin inamı, haqsızlıqla mübarizəyə çağırıĢı ilə seçilir. Məhcur folklor üslubundan, xalq danıĢıq dilinin incəliklərindən bacarıqla istifadə etmiĢdir. XVII əsr kimi, XVIII yüzillik də aĢıq poeziyasının yüksəliĢi dövrüdür. XVIII əsrdə Xəstə Qasım, Saimi, Saleh, Ürfani, Məlali və b. aĢıqlar, habelə üslubca onlara yaxın Ģairlər yazıb-yaratmıĢlar. Onlarm poeziyasını xalqın ümid və arzularına olan yaxınlıq fərqləndirir. Mövzu baxımından bu Ģeirlərdə real fəaliyyətdə olan insanla bağlı məhəbbət motivləri və dünyəvi qadının gözəlliyinin tərənnümü üstünlük təĢkil edir. Lakin bu Ģairlər ictimai bərabərsizlikdən, sadə insanların ağır güzəranından bəhs edən didaktik-ə xlaqi Ģeirlərə də az yer verməmiĢlər. Ġbrətamiz poeziyanın ən böyük ustası aĢıq Xəstə Qasım idi. Onun bir çox ustadnamələrindən həm XVIII əsrdə, həm də sonrakı əsrlərdə yaradılmıĢ mü xtəlif dastanların giriĢ hiss ələrində geniĢ istifadə olunmuĢdur. Baba Şirvaninin "Bədənlə Ruhun mübarizəsi" Ģerində dünyəvi və idealist görüĢlər qarĢı-qarĢıya qoyulur və nəticədə Ruhun gətirdiyi dəlillər "daha inandırıcı" olsa da, Bədənin görüĢləri burada nisbətən geniĢ təbliğ olunur. Əvvəllər olduğu kimi, XVIII əsrdə də ġərq lirikasının klassik ənən ələrinə əsaslanan nəzm geniĢ yayılmıĢdır. Nişat Şirvani öz incə məhəbbət qəzəlləri ilə geniĢ Ģöhrət tapmıĢdı. Arif Şirvani, Arif Təbrizi, Ağa Məsih Şirvani, Məhcur Şirvani, Şakir Şirvani və baĢqaları əruzun müxtəlif forma və növlərində bir çox lirik əsərlər yaratmıĢlar. Bu Ģairləri qüssə, tənhalıq, yer üzünün qayda-qanunlarından narazılıq, zalım insanlara qarĢı hiddət notları bir ço x cəhətdən birləĢdirir. Bəzi Ģeirlərdə ictimai etiraz daha aĢkar və konkret səslənir. Belə ki, Arif Şirvani bir sıra satiralarında ġirvan hakimi Mustafa xanı yalançılıqda günahlandırmıĢ, onun əyanlarını isə acgözlükdə, xudbinlik və cəhalətdə ittiham etmiĢdir. ġair xanı xeyirxahlığa, ağıllı məsləhətlərə d iqqət yetirməyə çağırır. Digər Ģairlər öz görüĢlərin i daha mücərrəd və üstüörtülü Ģəkildə ifadə edirlər. Bu cəhətdən NiĢatın "Görməd im" mürəbbəsi və Ağa Məsihin "Yo x o ldu" rədifli mü xəmməsi daha səciyyəvidir. XVIII əsrin poeziya zirvəsində iki görkəmli sənətkar - Molla Pənah Vaqif və
poeziya dilin i, Ģeir fo rmasını dəyiĢ miĢ və xalq üçün daha anlamlı et miĢlər. Məhz Vaqif və Vidadi yarad ıcılıında klassik və xalq ənənələri birləĢdirilmiĢdir. Lakin
Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|