Heydə r ə LĠyev

45 

 

Ġxtisaslı divanlar təsərrüfatın  mü xtəlif sahələrini idarə ed irdilər, ölkənin baĢ 

mustovfisi 

tərəfindən  idarə  o lunan  istifa  divanı  dövlət  gəlirlərinin 

müəyyənləĢdirilməsi,  toplan ması  və  xərclən məsi  ü zrə  ü mu mi  mühasibat  aparırdı. 

Uluq  bitikçi  ölkənin  ə mla k  rə isi  sayılırd ı,  dövlət  sərvətlərinin  cəmlən məsi  və 

xərclən məsinə  cavabdeh  idi.  MünĢi  əl-məmalik  dövlət  sənədlərinin  tərtibi  ilə 

məĢğul olur və  xarici dövlətlərlə əlaqələri tənzimləyirdi.  Dövlət  xəzinələri  üç nəfər 

tərəfindən  idarə  olunurdu:  nazir  dövlət  xəzinəsinin  məsrəflərinə,  müĢrif  xəzinənin 

gəlirlərin in  toplanmasma  cavabdeh  idi.  Xazen  (xəzinədar)  isə  xəzinənin  varidatın ı 

mühafizə  edirdi.  Ġsfəhsalar  dövlətin  təhlü kəsizliyin i  təmin  etməli,  Ģəhərləri 

qorumalı,  asayiĢə,  dövlət  qanunlarının  düzgün  ic rasına  nəzarət  et mə li  id i.  Dövlət 

arbitra jla rı  (həkə m  ə l-məla lik)  məhkə mə   proseslərinə  nəzarət   edir,  mübahisələrin 

qanun  çərçivəsində  həll  olun masına  çalıĢırd ı.  Bayrat  divanı  istifadəsiz  qalmıĢ 

torpaqların  qeydə  alınması  və  istifadə  olunması,  imarət  divanı  tikinti  iĢləri,  məsas 

divanı sənətkarlıq  iĢləri  ilə  məĢ ğul olurdu. Dövlət sikkə xanala rın ın iĢi üçün xüsusi 

rəis  məsuliyyət  daĢıyırdı.  Ticarət  iĢləri  məlik  ət-tüccarın  ixtiyarında  id i.  Ölkədə 

rabitə iĢlə ri ya m sistemi ü zrə  aparılırd ı. Əsas yollarda hər 3 fərsə xdən bir (tə xminən 

20  kilo metr)  dayanacaqlar  (yamlar)  təĢkil  olun muĢdu.  Rabitə  iĢləri  bir  yandan 

digərinə ötürülmə vasitəsilə həyata keçirilirdi. 

Dövlətin ərazisi vilayətlərə, onlar  isə öz növbəsində tümənlərə bölün müĢdü. 

Tümən  hərbi  və  in zibati  bölgü  baxımından  eyni  ərazini  əhatə  edirdi.  Azərbaycan 

müstəqil  v ilayət  kimi  9  tü mənə  ayrılmıĢdı  və  onların  hər  b iri  ölkənin  iri 

Ģəhərlərindən  birinin  adı  ilə,  məsələn,  Təbriz  tüməni,  Ərdəbil  tü məni,  Naxçıvan 

tüməni və s. adlan ırd ı. 

Vilayətlərin  idarəsi  hakimlərə  həvalə  olun muĢdu.  Vilayət  və  Ģəhərlərdə 

hərbi  caniĢinlər  də  mövcud  idi.  Vilayətlər  mərkəzi  dövlət  idarəsi  sistemi 

çərçivəsində idarə olunurdu. Mərkəzi dövlət aparatındakı bütün divanlar vilayətlər, 

daha sonra isə Ģəhərlər üzrə Ģa xə lənird i. Vilayət və Ģəhərlərdə hakim, hərbi can iĢin, 

vəzir, qazı,  müstovfı, bitikçi, nazir,  müĢrif, isfəhsalar və s. kimi  mərkəzi orqanların 

nümayəndələri  ilə yanaĢı, mütəsərrif, Ģəhnə, qələmi,  müqənnən, müəddil,  mühəssil 

kimi vəzifəli məmu rlar mövcud id i. 

Vilayətlərdəki  dövlət  və  səltənət  torpaqlarının  idarəsi  müqatiəyə  (icarəyə) 

verilirdi. Ġcarədarlar (mütəsərrif) adətən, 3 il  müddətinə təyin olunurdular. ġəhnələr 

vilayətdə və Ģəhərdə asayiĢi qoruyurdular. Qələmi  mərkəzi dövlət aparatındakı uluq 

bitikçi vəzifəsinə uyğun idi. Müqənnən vilayətlər ü zrə dövlət torpaqlarının həcmini 

müəyyənləĢdirir  və  bu barədə  xüsusi  kitablar  -  "Qaunnamə" lər  tərtib  edird i.  Kənd 

yerlərində bu iĢi  mütəlliqan adlı  məmurlar görürdülər. Mühəssillər yerlərdə dövlət 

---

46 

 

vergilərin in toplanılması və  mərkəzi divana təhvili  ilə  məĢğul olurdular.  Gənclərin 

idarəsi iĢi kənd rəislərinə həvalə edilmiĢdi. 

Ölkənin  dini  iĢlərinin  idarəsi  baĢ  ruhani  təĢkilatının  sərəncamında  idi.  Bu 

təĢkilata  elxanın   xüsusi  fərman ına  əsasən  təyin  olunan  qazı  əl-qü zzat  (qazılar 

qazısı)  baĢçılıq  edird i.  Mərkəzi  din i  təĢkilatda  dörd  aparıcı  qazı  mövcud  idi. 

Onların  hər  biri  islamın  ən  ço x  seçilən  təriqətlərindən  birini  (Ģafeiləri,  malikiləri, 

hənəfiləri  və  hənbəliləri)  təmsil  edirdi.  Qazı  əl-qüzzat  həmin  qazıların  tərkibindən 

seçilirdi.  Dövlətin  baĢ  qazısı  dini  mühakimələrin  aparılması,  beyt  əl-malın 

(xəzinənin)  mühafizəsi, vəqf gəlirlərinin toplanılması və  məsrəfı üzərində nəzarəti, 

kəbin kəsilməsi, ölkədə islamın in kiĢafı və s. vəzifələri yerinə yetirirdi.  

Vilayət və Ģəhərlərdə vilayət və Ģəhər qazıları  mövcud idi.  Nahiyə və  kənd 

qazıları  mühakimə  iĢlərinə  baxmaq  hüququna  malik  deyildilər.  Ġcma  halında 

yaĢayan  qəbilə,  tayfa  və  ya  qrupların  xüsusi  qazılan  (qaziye  xeyl -xane)  vard ı. 

Müsəlman  əhlindən  zəkatın  toplanılmasına  zəkat  amili,  qeyri-müsəlmanlardan 

cizyə  toplanılmasına  cizyə  mütəsərrifi  cavabdeh  idi.  Ehtisab  təĢkilatı  və  onun 

baĢçısı  mühtəsib  təqribən  Ģəhərin  bütün  ictimai-iqtisadi,  mədəni  və  mənəvi 

həyatına nəzarət edirdi. 

Dövlətin  mərkəzi  din i  təĢkilatında  vəqf  divanı  mövcud  idi.  Vəqflər  dövlət 

vəqfləri  və  seyid  vəqfləri  olmaq la  iki  yerə  bölünürdü.  Dövlət  vəqfləri  qazı  əl-

qüzzatın  nəqibi  tərəfindən,  seyid  vəqfləri  isə  seyidlərin  baĢ  nəqibi  (nəqib  ən -

nüqabai  sadat)  tərəfindən  idarə  olunurdu.  Ayrı-ayrı  vəqflər  mütəvəllilərin 

ixtiyarında idi. Vəq fin əmlakı beyt əlmal adlanan xəzinələrdə saxlan ılırd ı. 

XIII-XIV  əsrlə rdə  Azərbaycanda  Ya rğu  və  ġəriət  məhkə mə ləri  fəaliyyət 

göstərirdi.  Əslində  onlar  dövlətin  vahid  məh kəmə  sisteminin  mü xtəlif  qolları  idi. 

Hər  iki  məhkəmənin  sədrləri  elxan  tərəfindən  təyin olunurdu.  Yarğu  məhkəmələri 

Çingiz  xanın  " Yasa"sının  tələblərinə  əsasən  mühakimə  aparır  və  monqol-türk 

qəbilələrinə  məxsus  Ģəxslər  arasında  baĢ  vermiĢ  mübahisələri  həll  edirdi. 

Monqollarla  yerli  əhali  arasındakı  mübahisələrə  də  Yarğu  məhkə mə lərində 

baxılırdı.  Yarğu  məh kəmələrində  elxan  müstəsna  səlahiyyətə  malik  idi  və  hər  bir 

məsələni  ö z  iradəsinə  uyğun  surətdə  müstəqil  həll  edə  bilərdi.  Mühüm  dövlət 

əhəmiyyəti  kəsb  edən  məsələlərə  qurultayda  baxılırdı  və  belə  hallarda  elxan  baĢ 

hakim  mövqeyində dururdu. Hərbi bölmələrdə  mühakimə  iĢlərinə baĢ əmir, tü mən 

əmiri  və  yarquçilər  baxırdılar.  Məhkəmələrdə  isfəhsalar,  Ģəhnə  və  b.  məmurlar 

iĢtirak  edirdilər.  Məhkəmələrin  qərarları  yu xarı  məqamlar,  mühüm  hallarda  isə 

elxan ın özü tərəfindən təsdiq olunmalı id i. 

Yerli  əhaliyə  aid  olan  mübahisələrə  Ģəriət  qanunlarına  əsaslanan  qəza 

məh kəmələrində  baxılırdı.  Məhkəmə  prosesi  beĢ  mərhələdən  keçird i:  məh kəməyə 

---