432
Kitabələr üzrə əsası XVII əsrdə qoyulmuĢ, XVIII əsrdə və XIX əsrin
əvvəllərinədək davam etmiĢ bir sıra memarlıq, bədii daĢ yonma, xəttatlıq, nəqqaĢlıq,
heykəltəraĢlıq məktəbləri, onların banilərinin, görkəmli ustaların adları aĢkar edilmiĢ,
məktəblərin fəaliyyətinin xronoloji çərçivəsi, təsir dairəsi müəyyənləĢdirilmiĢdir.
Bunlarda əhəngdaĢı üzərində iĢləmiĢ bakılı usta Seyid Taha, xəttat Nəziri və ġirvan
AbĢeron məktəbinin bir sıra davamçılarının əsərləri zəmanəmizədək gəlib çatmıĢdır.
ƏhəngdaĢına yazılmıĢ kitabələr Bakı, ġamaxı, Dərbənd, Qarabağ, Qəbələ, Quba
xanlıqlarının ərazisində qalmıĢdır. ġimal-qərb rayonları ərazisində yaĢayıb-yaratmıĢ
xəttat-həkkaklar çaylaq daĢları üzərində iĢləmiĢlər. Yerli material ustaların iĢ
üslubuna əsaslı təsir etmiĢdir. Çaylaq daĢlarının sərtliyi, onun üzərində kitabə və
nəbati motivlərin həkk olunmasının çətinliyinə baxmayaraq, bu ustaların tərtib etdiyi
kitabələr bədii cəhətdən üstünlük təĢkil ed ir.
ġimal-qərb rayonlarının ustalarının tərtib etdiyi kitabələrin mətnləri əsasən ərəb
dilində yazılmıĢdır. Bu, ustaların ərəb dilin i ya xĢı bild iyini sübut edir. Gözə l süls -
nəsx xətti, qabartma üsulla həkk olunmuĢ kitabələrin əksəriyyəti nəbati ornament
motivləri ilə birgə tərtib olunmuĢdur. Kitabələri haĢiyələyən ornament motivlərinin
sxe mini bir-b irinə əks istiqamətdə dalğalanan qoĢa xətlə r təĢkil edir. Xətlərin
üzərində üçləçəkli fiqur, islimi naxıĢlar oturdulmuĢdur. NaxıĢların mürəkkəb
motivlərində iki və ya üçrəsmli fıqurlar üst-üstə düzülmüĢdür. ĠnĢaat kitabələrinin,
epitafiyaların haĢiyələrində və festonlarında çatmatağ formasında tamamlanan Ģaquli
ox üzrə mürə kkəb s xe mli nəbati motivlər və həndəsi orn amentlərlə hə mahəng tərtib
edilmiĢ bədii yazılı lövhələr, Azərbaycanın Ģimal-qərb rayonları ərazisində fəaliyyət
göstərmiĢ bədii daĢyonma sənəti məktəbinin ən nəfıs, orijinal və dolğun nümunələrini
təĢkil edir. Bunlardan Ġlisu lövhələri ço x maraqlıdır.
ġimal-qərb bölgəsində fəaliyyət göstərmiĢ xəttat-nəqqaĢ Əli, Mo lla
ġahmərz b. Molla Səfallah, ġey x Məhəmməd, Molla Qurban, Abdulla, Molla Xəlil,
Əyyub b. Molla Mahmud (ġeyx Məhəmməd nəslindən), heykəltəraĢ Abid
(Ordubadın) və baĢqalarının iĢləri qeydə alın mıĢdır. Kitabələrə əsasən, Ģima l-qərb
bölgəsi üzrə memar, inĢaatçı usta, xəttat, nəqqaĢ və həkkak adları elm aləminə indiyə
kimi məlu m o lan 8 nəfərdən 146-ya çatdırılmıĢdır.
XVIII əsrin birinci yarısında Azərbaycan ərazisində gedən Ġran-Türkiyə
müharibələrin in ağır nəticələri - iqtisadi böhran, Ģəhər və kəndlərin dağılması,
əhalinin yurdsuz qalaraq aclıq, xəstəlik nəticəsində məhv olması dövrün kitabələrində
öz oksini tapmıĢdır. Bu barədə Ordubadın rayonunun Vənənd kəndindəki kitabədə
(h. 1145/1732) maraqlı məlu mat verilir: "...bahalıq və qəhətlik nəticəsində zəmanə
cəhənnəmi andırırdı. Zə manə elə pis olmuĢdu ki, Vənənd kəndi və onun ətrafı bir il
içərisində üç dəfə talan edilmiĢdi. Bir ço x müsəlman qadının və kiĢilər öldürülmüĢ və
433
əsir alınmıĢdı. Digər Allah bəndələri qaçaraq Arazı keçmiĢ, o taydakı kəndlərdə
məskən salmıĢdılar. O pozğunluq zamanında alver qapısı bağlanmıĢdı...".
Kitabənin əvvəlində siyahısı verilmiĢ ərzaq malların ın qiymətinin hədsiz
dərəcədə bahalandığı qeyd olunmuĢdur.
Kitabənin yazıldığı tarixdən bir neçə il sonra, yəni 1736-cı ilin martında
Nadir özünü Muğanda Ġran Ģahı elan edəndən sonra ölkənin iqtis adi vəziyyəti daha da
pisləĢmiĢdi. Nadir Ģahın apardığı arasıkəsilməyən müharibələr nəticəsində demək olar
ki, XVIII əsrin birinci yarısında Azərbaycanda tikinti iĢləri aparılmamıĢ və bununla
əlaqədar kitabələr də yazılmamıĢdır.
Bu, bir daha göstərir ki, vəziyyət Vənənd kitabəsində göstəriləndən yaxĢı
olmamıĢdır. Azərbaycan ərazisində bu gün də xalq kütlələri tərifəndən ziyarətgaha
çevrilmiĢ sufı, alim, Ģeyx, mövlana, təriqət mürĢidlərin in məzarları mövcuddur.
Ġlk orta əsrlərdə qatı dini təriqət kimi yaran mıĢ sufizm böyük inkiĢaf yolu
keçərək müsəlman dünyasının ədəbiyyatına, incəsənət və mədəniyyətinə təsir etdiyi
kimi, siyasi həyatında da böyük rol oynamıĢdır. Azərbaycanın Ģimal-qərb bölgəsində -
ġəki, Qax, Zaqatala, Oğuz, Balakən, Qəbələ, ġamaxı və digər rayonlarında sufi-
qardaĢlıq cəmiyyəti "NəqĢibəndiyyə" Ģeyxlərinin - mürĢidlərinin, ruhani alimlərin,
müqəddəslərin məzar daĢları aĢkar edilmiĢdir. Kitabələrə əsasən cəmiyyətin mərkəzi
ġəki rayonundakı Baqqal kəndində olmuĢ, BaĢ Laysk, Balakən rayonunun Katex
kəndində fəaliyyət göstərmiĢdir.
Baqqal kəndində cəmiyyətin "Ələviyyə" qolunun əsasını qoymuĢ Mövlana
ġeyx Mahmud Əfəndi XIII əsrdə Səlib yürüĢlərinə qarĢı bütün islam dünyasını
birləĢdirməyə çalıĢan Seyid Əhməd Bədəvinin nəslindəndir. XVI əsrdən Ģiəliyə qarĢı
düĢmənçilik aĢılayan "NəqĢibəndiyyə"nin "Ələviyyə" qolu Ģiələri də eyni cəmiyyətdə
birləĢdirməyə çalıĢmıĢdır.
Azərbaycanda "Ələviyyə"nin gərgin fəaliyyəti dövrü Rusiyanın 1801-ci ildə
Gürcüstanı, Azərbaycanın Gəncə, Quba, ġəki, ġirvan Qarabağ, TalıĢ xanlığını tutması
və Qafqaza marağının artması ilə üst-üstə düĢürdü. Rusiya hələ XVIII əsrin axırlarında
Gürcüstan və Kiçik Asiyadan Ġstanbula çıxmaq istəyirdi, Gürcüstanda möhkəmlənmək
üçün isə Azərbaycanın Ģimal-qərb bölgəsində möhkəmlən mək lazım idi. Əhalisi
milli tərkibcə mü xtəlif olan bu bölgədə məzhəb ayrılıqları da vardı. Çar Rusiyası bundan
istifadə etməyi planlaĢdırmıĢdı.
Məhz buna görə də qeyd olunan bu bölgədə "Ələviyyə" cəmiyyətinin Ģeyxləri
çarizmin müstəmləkəçilik siyasətinə qarĢı müstəqillik uğrunda gedən xalq hərəkatına
baĢçılıq etmiĢ və ölkənin siyasi həyatında mühüm rol oynamıĢ, sosial-siyasi Ģəraitlə
və əsrin əvvəlinə kimi mü xtəlif hadisələrlə əlaqədar o laraq ayrı-ayrı formalarda
özünü göstərmiĢdir.