Heydə r ə LĠyev



Yüklə 4,67 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə211/232
tarix30.12.2017
ölçüsü4,67 Mb.
#18653
1   ...   207   208   209   210   211   212   213   214   ...   232

432 

 

Kitabələr  üzrə  əsası  XVII  əsrdə  qoyulmuĢ,  XVIII  əsrdə  və  XIX  əsrin 



əvvəllərinədək davam etmiĢ bir sıra  memarlıq, bədii daĢ yonma,  xəttatlıq, nəqqaĢlıq, 

heykəltəraĢlıq  məktəbləri,  onların  banilərinin,  görkəmli  ustaların adları  aĢkar  edilmiĢ, 

məktəblərin  fəaliyyətinin  xronoloji  çərçivəsi,  təsir  dairəsi  müəyyənləĢdirilmiĢdir. 

Bunlarda  əhəngdaĢı  üzərində  iĢləmiĢ  bakılı  usta  Seyid  Taha,  xəttat  Nəziri  və  ġirvan 

AbĢeron  məktəbinin  bir sıra  davamçılarının  əsərləri zəmanəmizədək gəlib çatmıĢdır. 

ƏhəngdaĢına  yazılmıĢ  kitabələr  Bakı,  ġamaxı,  Dərbənd,  Qarabağ,  Qəbələ,  Quba 

xanlıqlarının ərazisində qalmıĢdır. ġimal-qərb rayonları ərazisində yaĢayıb-yaratmıĢ 

xəttat-həkkaklar  çaylaq  daĢları  üzərində  iĢləmiĢlər.  Yerli  material  ustaların  iĢ 

üslubuna  əsaslı  təsir  etmiĢdir.  Çaylaq  daĢlarının  sərtliyi,  onun  üzərində  kitabə  və 

nəbati motivlərin həkk olunmasının çətinliyinə baxmayaraq, bu ustaların tərtib etdiyi 

kitabələr bədii cəhətdən üstünlük təĢkil ed ir. 

ġimal-qərb rayonlarının ustalarının tərtib etdiyi kitabələrin mətnləri əsasən ərəb 

dilində  yazılmıĢdır.  Bu,  ustaların  ərəb  dilin i  ya xĢı  bild iyini  sübut  edir.  Gözə l  süls -

nəsx  xətti,  qabartma  üsulla  həkk  olunmuĢ  kitabələrin  əksəriyyəti  nəbati  ornament 

motivləri  ilə  birgə  tərtib  olunmuĢdur.  Kitabələri  haĢiyələyən  ornament  motivlərinin 

sxe mini  bir-b irinə  əks  istiqamətdə  dalğalanan  qoĢa  xətlə r  təĢkil  edir.  Xətlərin 

üzərində  üçləçəkli  fiqur,  islimi  naxıĢlar  oturdulmuĢdur.  NaxıĢların  mürəkkəb 

motivlərində  iki  və  ya  üçrəsmli  fıqurlar  üst-üstə  düzülmüĢdür.  ĠnĢaat  kitabələrinin, 

epitafiyaların  haĢiyələrində və  festonlarında  çatmatağ  formasında tamamlanan Ģaquli 

ox üzrə  mürə kkəb s xe mli nəbati  motivlər və həndəsi orn amentlərlə hə mahəng tərtib 

edilmiĢ  bədii  yazılı  lövhələr,  Azərbaycanın Ģimal-qərb  rayonları  ərazisində  fəaliyyət 

göstərmiĢ bədii daĢyonma sənəti məktəbinin ən nəfıs, orijinal və dolğun nümunələrini 

təĢkil edir. Bunlardan Ġlisu lövhələri ço x maraqlıdır. 

ġimal-qərb  bölgəsində  fəaliyyət  göstərmiĢ  xəttat-nəqqaĢ  Əli,  Mo lla 

ġahmərz b. Molla Səfallah,  ġey x Məhəmməd, Molla  Qurban, Abdulla, Molla Xəlil, 

Əyyub  b.  Molla  Mahmud  (ġeyx  Məhəmməd  nəslindən),  heykəltəraĢ  Abid 

(Ordubadın)  və  baĢqalarının  iĢləri  qeydə  alın mıĢdır.  Kitabələrə  əsasən,  Ģima l-qərb 

bölgəsi üzrə memar,  inĢaatçı usta, xəttat, nəqqaĢ və həkkak  adları elm aləminə indiyə 

kimi məlu m o lan 8 nəfərdən 146-ya çatdırılmıĢdır. 

XVIII  əsrin  birinci  yarısında  Azərbaycan  ərazisində  gedən  Ġran-Türkiyə 

müharibələrin in  ağır  nəticələri  -  iqtisadi  böhran,  Ģəhər  və  kəndlərin  dağılması, 

əhalinin yurdsuz qalaraq aclıq, xəstəlik nəticəsində məhv olması dövrün kitabələrində 

öz  oksini tapmıĢdır.  Bu  barədə  Ordubadın  rayonunun  Vənənd  kəndindəki  kitabədə 

(h.  1145/1732)  maraqlı  məlu mat  verilir:  "...bahalıq  və  qəhətlik  nəticəsində  zəmanə 

cəhənnəmi  andırırdı.  Zə manə  elə  pis olmuĢdu  ki,  Vənənd  kəndi və onun  ətrafı bir  il 

içərisində üç dəfə talan edilmiĢdi. Bir ço x  müsəlman qadının və kiĢilər öldürülmüĢ və 




433 

 

əsir  alınmıĢdı.  Digər  Allah  bəndələri  qaçaraq  Arazı  keçmiĢ,  o  taydakı  kəndlərdə 



məskən salmıĢdılar. O pozğunluq zamanında alver qapısı bağlanmıĢdı...". 

Kitabənin  əvvəlində  siyahısı  verilmiĢ  ərzaq  malların ın  qiymətinin  hədsiz 

dərəcədə bahalandığı qeyd olunmuĢdur. 

Kitabənin  yazıldığı  tarixdən  bir  neçə  il  sonra,  yəni  1736-cı  ilin  martında 

Nadir özünü Muğanda Ġran Ģahı elan edəndən sonra ölkənin iqtis adi vəziyyəti daha da 

pisləĢmiĢdi. Nadir Ģahın apardığı arasıkəsilməyən müharibələr nəticəsində demək olar 

ki,  XVIII  əsrin  birinci  yarısında  Azərbaycanda  tikinti  iĢləri  aparılmamıĢ  və  bununla 

əlaqədar kitabələr də yazılmamıĢdır. 

Bu,  bir  daha  göstərir  ki,  vəziyyət  Vənənd  kitabəsində  göstəriləndən  yaxĢı 

olmamıĢdır.  Azərbaycan  ərazisində  bu  gün  də  xalq  kütlələri  tərifəndən  ziyarətgaha 

çevrilmiĢ sufı, alim, Ģeyx, mövlana, təriqət mürĢidlərin in məzarları mövcuddur. 

Ġlk  orta  əsrlərdə  qatı  dini  təriqət  kimi  yaran mıĢ  sufizm  böyük  inkiĢaf  yolu 

keçərək  müsəlman  dünyasının  ədəbiyyatına,  incəsənət  və  mədəniyyətinə  təsir  etdiyi 

kimi, siyasi həyatında da böyük rol oynamıĢdır. Azərbaycanın Ģimal-qərb bölgəsində - 

ġəki,  Qax,  Zaqatala,  Oğuz,  Balakən,  Qəbələ,  ġamaxı  və  digər  rayonlarında  sufi-

qardaĢlıq  cəmiyyəti  "NəqĢibəndiyyə"  Ģeyxlərinin  -  mürĢidlərinin,  ruhani  alimlərin, 

müqəddəslərin  məzar  daĢları  aĢkar  edilmiĢdir.  Kitabələrə  əsasən  cəmiyyətin  mərkəzi 

ġəki  rayonundakı  Baqqal  kəndində  olmuĢ,  BaĢ  Laysk,  Balakən  rayonunun  Katex 

kəndində fəaliyyət göstərmiĢdir. 

Baqqal  kəndində  cəmiyyətin  "Ələviyyə"  qolunun  əsasını  qoymuĢ  Mövlana 

ġeyx  Mahmud  Əfəndi  XIII  əsrdə  Səlib  yürüĢlərinə  qarĢı  bütün  islam  dünyasını 

birləĢdirməyə çalıĢan Seyid Əhməd Bədəvinin nəslindəndir. XVI əsrdən Ģiəliyə qarĢı 

düĢmənçilik aĢılayan "NəqĢibəndiyyə"nin "Ələviyyə" qolu Ģiələri də eyni cəmiyyətdə 

birləĢdirməyə çalıĢmıĢdır. 

Azərbaycanda "Ələviyyə"nin  gərgin  fəaliyyəti  dövrü  Rusiyanın  1801-ci  ildə 

Gürcüstanı, Azərbaycanın Gəncə, Quba, ġəki, ġirvan Qarabağ, TalıĢ xanlığını tutması 

və Qafqaza marağının artması ilə üst-üstə düĢürdü. Rusiya hələ XVIII əsrin axırlarında 

Gürcüstan və Kiçik Asiyadan Ġstanbula çıxmaq istəyirdi, Gürcüstanda möhkəmlənmək 

üçün  isə  Azərbaycanın  Ģimal-qərb  bölgəsində  möhkəmlən mək  lazım  idi.  Əhalisi 

milli tərkibcə mü xtəlif olan bu bölgədə məzhəb ayrılıqları da vardı. Çar Rusiyası bundan 

istifadə etməyi planlaĢdırmıĢdı. 

Məhz buna görə də qeyd olunan bu bölgədə "Ələviyyə" cəmiyyətinin Ģeyxləri 

çarizmin müstəmləkəçilik siyasətinə qarĢı müstəqillik uğrunda gedən xalq hərəkatına 

baĢçılıq  etmiĢ  və  ölkənin  siyasi həyatında mühüm rol oynamıĢ, sosial-siyasi Ģəraitlə 

və  əsrin  əvvəlinə  kimi  mü xtəlif  hadisələrlə  əlaqədar  o laraq  ayrı-ayrı  formalarda 

özünü göstərmiĢdir. 




Yüklə 4,67 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   207   208   209   210   211   212   213   214   ...   232




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə