Heydə r ə LĠyev

440 

 

Ģəbəkə, cizgiçəkmə, minalama, inkrustasiyadan istifadə edilirdi. Bu zaman ornamentlə 

bəzəmənin bütün növləri tətbiq olunurdu. 

XVIII əsrdə Azərbaycanda bədii metaliĢləmənin yüksək səviyyədə olmasını 

təsdiq  edən  gözəl  əĢyalar  arasında  Ģamaxılı  usta  Seyidzadə  tərəfındən  hazırlan mıĢ 

gümüĢ  bant  qabı  (Bern  Tarix  Muzeyi),  Gəncədə  hazırlanmıĢ  dəstəmaz  üçün  mis 

dolça,  Təbrizdə  hazırlanmıĢ,  üzərində  Nizami  poeziyası  mövzusunda  təsvirlər  olan 

üçayaqlı  masa (Azərbaycan Dövlət Ġncəsənət Muzeyi), eləcə də forma və dekoruna 

görə orijinal, ü zərində 1717-ci  il tarixi və Usta Nəcəfqulunun adını göstərilən Lah ıc 

pirindən gətirilmiĢ samovar xüsusilə fərqlənir. 

Azərbaycanda  ağac üzərində  bədii  iĢləmələrdən,  əvvəlki  dövrlərdə  olduğu 

kimi, əsasən oyma, inkrustasiya və Ģəbəkə daha geniĢ yayılmıĢdı. 

Əvvəlki yüzilliklərlə  müqayisədə müəyyən texniki irəliləyiĢə nail olan bədii 

oymadan  daha  çox  istifadə  edilirdi.  Rusiya  və  Qərbi  Avropa  ilə  əlaqələrin  inkiĢafı 

nəticəsində bədii oyma bir qədər modernləĢmiĢdi. Bu dövrdə yüksək relyefli naxıĢlar, 

qoĢa quĢ fıqurları və s. təsvir edən motivlər yaranır, əsrin sonunda isə oyma üzərində 

bəyalı naxıĢlardan istifadə olunurdu. 

Ağac  üzərində  bədii  iĢləmənin  yüksək  sənətkarlıq  nümunələri  sırasında 

qaĢıq, mücrü, ġəki xan sarayı və ġəkixanovlar evinin bir sıra  memarlıq detalları qeyd 

oluna bilər. 

Dekorativ-tətbiqi  incəsənətin  daha  geniĢ  yayılmıĢ  bir  növü  də  daĢ  və  gəc 

üzərində  bədii  oyma  o lmuĢdur.  DaĢ  üzərində  oyma  AbĢeron,  ġamaxı,  Quba,  ġəki, 

Qazax və digər yerlərdəki baĢdaĢılarında təzahür edir. Bunlar əsasən sərdabəsiz daĢ 

plitələr olub, nəbati və həndəsi elementlərlə bəzədilird i. 

Lakin  əvvəlki  dövrlərlə  müqayisədə  baĢdaĢılarının  naxıĢlarında  təsviri 

motivlərə - heyvan, quĢ, insan fıqurları və məiĢət əĢyalarına da təsadüf edilir. 

XVIII əsrə aid gəc üzərində oymanın ən gözəl nümunələri ġəki və  Gəncədə 

qalmaqdadır. Bunlar arasında ġəki xan sarayı və ġəkixanovlar evindəki gözəl dekorlu 

buxarılar  və  Gəncədə  daxili  səthi  oyma  naxıĢlarla  bəzədilmiĢ  günbəzli  yaĢayıĢ  evləri 

diqqəti  cəlb  edir.  Bu  dövrün  döymə  bədii  iĢləmə  növünün gözəl  nümunəsi  ġəki  xan 

sarayının  fasadınında  tovuz  quĢları  təsvir  olunan  pannodur.  Bu  panno  kompozisiya 

aydınlığı, yüksək sənətkarlıq və XVIII əsr üçün səciyyəvi olan iki stilistik sistemin - 

ənənəvi və burada yeni yaranmıĢ kompozisiya üsulu, ornament motivlərinin birləĢməsi 

ilə fərqlənir. 

XVIII  əsr  bədii  sənətkarlıq  və tətbiqi  incəsənət nümunələrinin  bu  cür səthi 

xü lasəsi  belə  onların  xalq  məiĢəti  ilə  bilavasitə  əlaqəli  olmasını  təsdiq  etməyə  əsas 

verir. 

---

441 

 

Azərbaycanda XVIII əsrin ikinci yarısında baĢ verən tarixi və sosial-iqtisadi 

dəyiĢikliklər  memarlığ ın in kiĢafı istiqamətinə də əsaslı təsir göstərmiĢdi. Bu, əsasən 

tikililərin  tipologiyasında  daha  qabarıq  nəzərə  çarpır.  Lakin  artıq  yeni  Ģərtlərlə 

müəyyənləĢdirilən stilistik xüsusiyyətlər də vardı. 

Memarlıq  fəaliyyətinin  əsas  sahələri  və  tikililərin  tipologiyası  o  dövrdə 

Azərbaycanın  bu  və  yadigar  ərazisində  xalq  memarlığı  xüsusiyyətlərinin  təsirinin 

artmasını  göstərir.  Xalq  memarlığının  bu    təsiri  o  zaman  memarlıq  fəaliyyətinin 

həlledici  ünsürü olsa  da,  əvvəlki  dövrlərin  monumental  memarlıq  ənənələri  yenə  də 

mühüm  təsirə  malik  idi.  Xanlıqların  ü mdə  cəhətlərindən  biri  iqamətgah  və  onun 

müvafıq istehkamı kimi saray ko mplekslərinin yarad ırılması zərurəti olmuĢdur. 

ġəhər ətrafında  və  xanlıq  ərazisində  müdafıə sistemlərinin  inĢası  da  mühüm 

idi. Ġbadət yerlərinin inĢasında məhəllə  məs cidlərinin tikilisi əsas yer tuturdu. Əvvəlki 

dövrlərdə  memarlıq  zənginliyi  baxımından  Azərbaycan  memarlığında  ön  cərgədə 

duran  memoria l  me marlıq  abidələrinin  inĢası  XVIII  əsrdə  zəifləy ir  və  bu  sahədə 

aparıcı yeri kiç ikhəc mli səkkizguĢəli türbələr tutur. 

ġəhərsalmada  -  xanlıqların  paytaxtının  salınmasında  iki  əsas  meyil  qeyd 

olunmalıd ır. 

Birinci  meyil  xanlar  tərəfindən  paytaxt  kimi  Azərbaycanın  qədim  tarixi 

Ģəhərlərinin  seçilməsidir.  Bunlardan  Bakını,  Naxçıvanı,  Gəncəni  göstərmək  o lar. 

Bu  qrup  paytaxt  Ģəhərlərə,  1734-cü  ildə  Nadir  Ģah tərəfındən əsasən  dağıdılmasına 

baxmayaraq,  ġamaxı  da  aid  edilə  bilər.  Lakin  bu  dövrdə  bir  sıra  xanlıqların  yeni 

mərkəzləri  də  yaradırılır  və  bununla  əlaqədar  Ģəhərsalma  iĢində  mühüm  tədbirlərin 

aparılması  müĢahidə  edilir.  ġəhərlərin  bu  qrupuna,  ilk  növbədə,  Qarabağ  xanlığının 

paytaxtı  ġuĢanı  aid  etmək  olar.  Bu  qrup  Ģəhərlərə  Quba  da  daxildir.  Qədim  ġəki 

1772-ci  ildə  baĢ  vermiĢ  seldən  sonra  yeni  ərazidə,  müasir  Ģəhərin  ərazisində 

salınmıĢdır. 

O dövrün Ģəhərsalma  fəaliyyəti üçün ən çox səciyyəvi olan obyektlər ġəki 

və  ġuĢadır.  Azərbaycan  Ģəhərlərində  Ģəhərsalma  fəaliyyəti  saray  komplekslərinin 

inkiĢafından,  yerləĢdirilməsindən  və  ya  müdafiə  qurğularının  tikilməsindən 

baĢlamıĢdı. ġəhərin ticarət və yaĢayıĢ tikililəri yerləĢən hissələri isə mütəmadi olaraq 

dəyiĢirdi. 

Mürəkkəb  relyefdə  yerləĢən  ġəki  və  ġuĢanın  tikintisində  təbii  Ģəraitdən 

ustalıqla istifadə olunması daha səciyyəvidir. Böyük Qafqaz dağlarının qolunda salınmıĢ 

ġəki  Ģəhəri  planlaĢdırma  baxımından  inĢaatçılar  tərəfındən  küçələrin  relyef 

istiqamətində  pilləli  strukturda,  Ģəhərin  ən  yüksək  nöqtəsinə  ucalan  amfıteatr  kimi 

iĢlənmiĢdir.  ġəhərin  özündə  isə  ayrı-ayrı  yaĢayıĢ  evləri  təbii  landĢaftda  bacarıqla 

---