Heydə r ə LĠyev

444 

 

ko mpleksdən "Bakıxanovlar ev i" adını altında  məlu m o lan ço x böyük  fraq mentlər 

bizə gəlib çatmıĢdır. 

Digər  Ģəhərlərdəki  xan  sarayları  (o  cü mlədən  Ġrəvandakı  Sərdar  sarayı) 

dövrümüzədək  gəlib  çatmasa  da  (ermən i  ekstremistləri  d ağıtmıĢlar),  ġəki  Xan 

sarayı  və  Bakı  Xan  sarayı  timsalında  o  zaman ın  xan  saraylarının  xüsusiyyətləri 

haqqında təsəvvür yaratmaq olar. 

Dini  tik ililər.  Bu  dövrün  əsas  dini  tikililə ri  məhəllə  məscidlə ri  idi.  Lakin 

bununla  yanaĢı,  Ģəhərin  mərkəzində  Cü mə  məscidi  əhəmiyyətini  daĢıyan  ayrı-ayrı 

daha  iri  məscidlər  də  inĢa  olunurdu.  Bu  baxımdan  ilk  növbədə  iki  tərəfi  qoĢa 

minarələrlə  əhatə  olunmuĢ  portal  üslublu,  əsas  fas adını  ilə  diqqəti  cəlb  edən 

ġuĢadakı " Gövhər ağa" məscidi və Ġrəvandakı " Göy məscid" diqqətəlayiqdir. 

Ümu miyyətlə,  məhəllələrə  xid mət  etmək  üçün  nəzərdə  tutulmuĢ  kiçik 

məscidlər  də  tikilird i.  Ordubadında  "Dilbər",  " Yu xarı  anbar",  "SərĢahyar" 

məscidləri,  ġəkidə  gözəl  minarəli  " Gilək"  məscidi  buna  misal  ola  b ilər.  M inarəli 

məhəllə məscidləri ġuĢa Ģəhərində də inĢa edilird i. 

Memorial  tikililər.  Memorial  tikililərin  əsas növü səkkizbucaqlı  türbələrdir. 

Onlar  b ir  ço x  xanlıqlarda  -  ġamaxı,  Quba,  ġuĢa  və  Qazaxda  inĢa  edilirdi.  Üstü 

piramida  Ģəkilli  günbəzlə  örtülmüĢ  bu  adi  səkkizbucaqlı  tikililər,  adətən, 

kiçikhəcmli  olmaq la  öz  bədii  ahəngdarlığı  və  konstruktiv  həlli  ilə  seçilir.  Maraq lı 

dini  tikililərə  bir  ço x  səyyah  və  ĢərqĢünasın  diqqətini  cəlb  etmiĢ  Suraxanıdakı 

atəĢpərəstlər  məbədini  də  aid  etmək  o lar.  Bu  abidə  öz  ü mu mi  p lanına  görə 

Azərbaycanın  beĢbucaq  Ģəklində  həyəti  olan  Ģəhər  karvansaraların ı  xatırlad ır. 

Həyətin  mərkəzində  daimi  atəĢ  üçün  qaz  xətti  çəkilmiĢdir  və  əsl  ibadət  yeri  olan 

rotonda  -  pavilyon  yerləĢir.  Həyəti  əhatə  edən  tikililər  məbəddə  qulluq  edən  din 

xadimləri  və  ibadətə  gələnlərin  qalması  üçün  hücrələrdən  ibarətdir.  ġübhəsiz,  

mə rkə zi  məbəd  tikilisi,  daha  doğrusu,  AtəĢgahın  mehrabı  Azə rbaycanda  hələ 

Midiya dövründə geniĢ yayılmıĢ bu cür mehrabların qədim inĢası ənənəsini bir növ 

özündə əks etdirir. 

Bu  qrupdan  olan  çoxsaylı  tikililərdən  ən  əhəmiyyətlisi  ġamaxıdakı  " Yeddi 

günbəz"  türbəsi  ko mpleksidir.  Bu  tikililər  ü zərində  göstərilən  tarix  XIX  əsrin 

baĢlanğıcına  aid  olsa  da,  onların  əsası  XVIII  əsrin  sonu  -  XIX  əsrin  əvvəllərində 

qoyulduğundan  memarlıq  baxımından  XVIII  əsrə  xas  olan  bütün  xüsusiyyətləri 

özündə əks etdirmiĢdir. 

"Yeddi  günbəz"  kompleksi  yeddi  türbədən  ibarət  olmuĢ,  onlardan  yalnız 

dördü  bizə  gəlib  çatmıĢdır.  Salamat  qalan  yazılar  bu  türbələrin  xan  sülaləsinə 

mənsub olan Ģəxslərin dəfni üçün nəzərdə tutulduğunu güman etməyə əsas verir. 

---

445 

 

Bir türbənin yazısında onun inĢa tarixi  1810-cu  il göstərilmiĢ və Ģamaxılı 

Mustafa  xan ın  anasının  türbəsi  olduğu  qeyd  edilmiĢdir.  Türbə  üzə rindəki  ay rıca 

yazıda onu inĢa edənin "Ustadın Tağı memar" olduğu göstərilmiĢdir. 

XVIII  əsr  memarlığı  Azərbaycanın  inkiĢafın ın  milli  ənənələri  irsiliyindən 

irəli gələn əsas tarixi mey illəri, onun üslub və tipoloji xüsusiyyətlərini əks etdirir.  

Fəlsəfi  fikir.  Ġctimai-iqtisadi  ziddiyyətlərin  kəskinləĢ məsi,  feodal 

pərakəndəliy inin  güclən məsi  A zərbaycan  Ģəhərlərinin   iqtisadi  və  mədəni 

tənəzzülünə,  sənətkarların  əvvəlki  əsrlərə  nisbətən  ölkənin  ictimai-siyasi 

həyatındakı  fəal  rolunun  zəifləməsinə  gətirib  çıxard ı.  Bu,  dövrün  dünyagörüĢünün 

inkiĢafının həm sürət, həm də keyfiyyət xüsusiyyətlərində özünü büruzə verd i. 

Feodal  pərakəndəliy inin  vüsət  alması  və  elm  də  daxil  olmaqla  Ģəhər 

mədəniyyətinin  geriləməsi  daxili  çəkiĢ mələr  nəticəsində  parçalanmaqda  olan 

cəmiyyəti 

birləĢdirən  amillərdən  birinin  -  rəsmi  islamın  movqelərin in 

möhkəmlən məsinə gətirib çıxardı. 

Ġctimai  meydanda  gedən  sosial  bəlalara  və  ilk  növbədə  zorakı lığa  qarĢı 

humanist  ideallar  uğrunda  mübarizə  bu  əsrdə  daha  da  gü clənir.  Azərbaycan 

mədəniyyəti tarixi üçün ənənəvi olan özündən əvvəlki klassik mədəniyyətin tədqiqi 

və təbliği XVIII əsrin fəlsəfi fikir tarixində xüsusi yer tutmaqda davam edir.  

Azərbaycan  mədəniyyətinin  görkəmli  nü mayəndəsi  olan  Mirzə  Əbutalib  

xan Təbrizinin (1751-?) yaradırıcılığ ı XVIII əsrə aiddir. 

O,  Nadir  Ģah  dövründə  Hindistana  köçmüĢ  Azərbaycanlı  ailəsində  anadan 

olmuĢdur. Mirzə Əbutalib Təbrizin in yaradıcılıq  irsində onun tarixi əsərləri və orta 

əsr  ġərq  poeziyasına,  xüsusən  Xaqani  və  Ənvərinin  yaradırıcılığına  həsr  olunmuĢ 

tədqiqatları  önəmli  yer  tutur.  O,  1791-ci  ildə  orta  əsr Ģairləri  haqqında "Xülasət  ül-

əfxar" adlı təzkirə yaratmıĢdır. 

XVIII  əsr  panteist  fəlsəfəsi  Azərbaycanda  sufizmin  ideoloqu  Mirzə  Həsən 

Zünuzinin (1758-ci  ildə Xoy Ģəhərində doğulub) irsi ilə təmsil olunur. Zünuzi " Bəhr 

əl-ülu m" və "Riyaz ül-cənnət" əsərlərinin müəllifid ir. 

Məftun təxəllüsü ilə yazıb-yaradan Əbdürrəzaq bəy Dünbulinin (1762-1827) 

irsi də bu əsrə aiddir. Ensiklopedik biliyə  malik  alim, antik və ġərq fəlsəfəsinin dərin 

bilicisi  olan  Dünbuli  tarix,  fəlsəfə, etnoqrafiya və ədəbiyyata dair əsərlərin müəllifidir. 

"Həqaiq  əl-Ənvər",  "Hədaiq  əl-üdəba",  "Məsnəvi",  "Humayunnamə

” 

və  s.  əsərlər 

onun yaradırıcılığına aidd ir. 

Hakim  təbəqələrin  əxlaqının  tənqidi  mənəvi  ka millik,  sutl  panteizmi  və 

demokratik  meyillərin vəhdətini biz Məshinin (XVII-XVIII əsrlər) yaradırıcılığında, 

xüsusən, onun "Vərqa və GülĢa" poemasında və "Qövsi Təbrizi" fəlsəfi poeziyasında 

aĢkar edirik. 

---