Heydə r ə LĠyev

47 

 

müraciət,  müqəssirin  məhkəməyə  cəlb  olun ması,  tərəflər  üçün  vəkillərin 

müəyyənləĢdirilməsi,  istintaq  və  üzləĢdirmə,  məh kəmə  hökmünün  çıxarılması. 

ġəriət  məh kəmələrində  kargüzarlıq  iĢləri  dar  ül-qəza  adlanan  orqanda  aparılırdı. 

Katibin  baĢçılıq  etdiyi  bu  orqanda  əmin  (nəzarətçi),  müvərrix  (salnaməçi-

mühafizəçi),  müd ir  (müstəntiq),  vəkil  və  b.  məmurlar  çalıĢırd ılar.  ġəriət 

məh kəmələri  müzalim d ivanında, ədliyyə idarələrində  (dar ül-ədl),  mədrəsələrdə və 

bu  məqsədlə  tikilmiĢ  xüsusi  binalarda  keçirilird i.  Məscidlərdə  məhkəmələr 

keçirmək  qadağan  idi.  Dini  məh kəmələr  öz  fəaliyyətlərində  müstəqil  olub,  yaln ız 

baĢ qazıya və elxanın ö zünə tabe idi. Yarğu əmirlərin in Ģəriət məh kəmələrinin iĢinə 

qarıĢması qanunla qadağan olunmuĢdu. 

 

II FƏSĠL 

XIII-XIV ƏSRLƏ RDƏ  AZƏ RBAYCANDA 

ĠCTĠMAĠ-ĠQTĠSADĠ QURULUġ  

 

Monqol  iĢğallarının  viranedici  nəticələri.  Monqol  iĢğalı  Azərbaycanın 

iqtisadiyyatına  çox  ağır  zərbə  vurdu.  Əhalinin  kütləvi  Ģəkildə  məhv  edilməsi 

monqol  qoĢunlarının  ilk  yürüĢlərinin  nəticəsi  idi.  Monqol  yürüĢləri,  iĢğalları  orta 

əsrlər ərzində görünməmiĢ terror və zü lm sisteminin tərkib hissəsi olmuĢdur. Xeyli 

maddi  dəyəri  və  insan  ehtiyatını  özündə  cəmləĢdirmiĢ  iri  ticarət-sənətkarlıq 

mərkəzləri - Ģəhərlər monqol qoĢunlarının baĢlıca hücum hədəfləri id i. 

Monqolların  birinci  və  ikinci  yürüĢləri  nəticəsində  Ərdəbil,  Bey ləqan, 

Marağa,  Gəncə,  ġamaxı,  Na xçıvan,  Xoy,  Səlmas,  Sərab,  ġəmkir,  Kağəzkonan, 

Bərdə,  Ucan  və  Qəzv in  Ģəhərləri  daha  böyük  dağıntılara  məru z  qald ı.  Yalnız 

Qəzv in Ģəhərində 40 minədək insan qətlə yetirildi.  

Ərdəbil və  Beyləqan Ģəhərləri 7-8  il ərzində əhalidən  məhru m o lmuĢ, viran  

edilmiĢ  vəziyyətdə  qaldı.  Bu  Ģəhərlər  XarəzmĢah  Cə laləddin in  dövründə  qismən 

bərpa  edildi.  Lakin  1257-ci  ildə  Beyləqan  Hülaku  xanın  ço xsaylı  qoĢunları 

tərəfindən  mühasirə olundu. 3 aylıq  mühasirədən sonra Ģəhər ələ keçirildi və yerlə 

yeksan edildi. 

XIII  əsrin  60-cı  illərindən  XIV  əsrin  50-ci  illərinədək  Azərbaycanın 

(xüsusilə ġirvanın ) ərazisi Hü laku qoĢunları ilə Qızıl Orda hərbi qüvvələri arasında 

geniĢ miqyaslı  müharibə  meydanına çevrilmiĢ, ölkənin  iqtisadiyyatına əsaslı  zərbə 

dəymiĢdi. 

Monqol  yürüĢləri  Azərbaycanda  mövcud  olmuĢ  süni  suvarma  Ģəbəkəsini 

xeyli  dərəcədə  sarsıtmıĢdı.  ġərq   ölkələrin in  əksəriyyətində  olduğu  kimi, 

---

48 

 

Azərbaycanda da süni suvarma ölkənin  kənd təsərrüfatı üçün həlledici əhəmiyyətə 

ma lik id i. 

Buna görə də su bəndlərinin və d igər suvarma qurğuların ın dağıdılması, bu 

qurğuları  bərpa  edə  biləcək  can lı  qüvvələrin  kəskin  surətdə  azalması  kənd 

təsərrüfatının  tənəzzülünə,  əkinçilik  məhsulları  istehsalının  bir  neçə  dəfə 

azalmasına  səbəb  olmuĢdu.  XIII  əsrin  sonlarında  Azərbaycanda  əkin  üçün yararlı 

olan torpaqlann yalnız 10 faizi becərilirdi.  

XIII-XIV  əsrlə rdə  Azərbaycanda  köçəri  ma ldarlıqla  məĢğul  olan  əhalinin 

sayı  gəlmə  türk-monqol  tayfaları  hesabına  kəskin  Ģəkildə  artmıĢdı.  Köçəri 

maldarlığ ın  artması  ö lkən in  mü xtəlif  vilayətlərində  əkinçiliyin  tərəqqisinə 

maneçilik  törədird i.  Köçəri  maldarlar  ço x  zaman  Azərbaycanın  oturaq  əkinçi 

əhalisinə  qarĢı  talançı  yürüĢlər  təĢ kil  edirdilər.  Ġlk  dövrdə  iĢğalçıların  tətbiq 

etdikləri qeyri-müəyyən vergi və  mükəlləfiyyətlər sistemi, hökm sürən özbaĢınalıq 

Ģəhərlərin  iqtisadi  in kiĢafı  prosesində,  əkinçiliyin  tərəqqisində  ciddi  əngələ 

çevrilmiĢdi.  Fəzlu llah  RəĢidəddin qeyd edirdi ki, "bu sui-istifadə hallarının artması 

nəticəsində  vilayətlərdəki  rəiyyətin  bir  hissəsi  ölkəni  tərk  etmiĢ,  baĢqa  ölkələrdə 

məskunlaĢ mıĢ, Ģəhər və kəndlər boĢalmıĢdı".  

Göstərilən əlveriĢsiz  ictimai-iqtisadi və siyasi amillərin  məcmusu vaxtilə  iri 

ticarət-sənətkarlıq  mərkəzləri  kimi tanın mıĢ Ģəhərlərin aqrarlaĢmasına, tənəzzülünə 

səbəb olmuĢdu. Beyləqan, Kağəzkonan, ġiz, Bəcirəvan, Xalxal və Miyanə Ģəhərləri 

kəndlərə çevrilmiĢdi. 

Ölkənin  ictimai  həyatında  quldarlığ ın  müvəqqəti  dirçəliĢi  monqol  iĢğalın ın 

mürtəce  nəticələrindən  biri  idi.  Əsir  alın mıĢ  sənətkarlar  və  kəndlilər  quldarlığın  

əsas  mənbəyi  olmuĢdu.  Fərdi  feodal  karxanalarında  və  xəzinəyə  məxsus 

ema lat xanala rda,  kənd  təsərrüfatında  qul  ə məyindən  geniĢ  istifadə  edilird i. 

Məsələn, yalnız Fəzlullah RəĢidəddinin Təbriz yaxınlığındakı iki bağında 1200 qul 

iĢləyird i.  Fəzlullah  RəĢidəddinə  məxsus  olan  Rəbi-RəĢididə  5  kəndin  əsası 

qoyulmuĢdu və bu kəndlərdə 80 qu l istismar ed ilirdi.  

Azərbaycanda monqol iĢğalının ağırlığ ını müəyyən qədər azaldan amillər də 

mövcud  idi.  Bəzi  Ģəhərlər  (Təbriz,  Bakı  və  s.),  dağlıq  və  dağətəyi  ərazilərin  bir 

hissəsi  monqol  yürüĢlərinə,  iĢğalına,  talanına  məru z  qalma mıĢdı.  Təbr iz  Ģəhəri 

monqol  mənĢəli  Elxanilər dövlətinin paytaxtına çevrilmiĢ,  ictimai-iqtisadi,  mədəni 

inkiĢafın  yüksək  mərhələsinə  çatmıĢdı.  Təbrizdə  monqol  feodalları  yerli  dövlət 

ənənələrinin təsiri altına düĢmüĢdülər. 

XIII  əsrin  sonu  -  XIV  əsrin  əvvəllərində  Qazan  xan  islahat  keçird i, 

müəyyən  olunmuĢ  vergi sistemi  tətbiq  edildi.  Hülakular  dövləti  kimi  iri  bir  siyasi 

vahidin  yaranması  xey li  dərəcədə  mütərəqqi  prosesin  güclənməsinə  səbəb  oldu, 

---