51
torpaqları Hülakular dövlətinin hakim sülaləsinin ixtiyarına keçdi. Beyləqan və
Ərdəbil bölgələrində geniĢ torpaq sahələri bu sülalənin əlində cəmlən miĢdi. Cənubi
Azərbaycan ərazisində (Səlmas, Urmiya, Xoy vilayətlərində) geniĢ torpaq mülkləri
iqta hüququnda xırda və orta feodallara verildi. Arran ərazisində (Bey ləqan, Bərdə,
ġəmkir və s.) də bir çox feodallara iqta hüququnda torpaq sahələri bağıĢlanmıĢdı.
Hülakular dövründə mövcud olan torpaq fondu əsasən hakim sülalənin və monqol-
türk mənĢəli hərbi-köçəri əyanlar arasında bölüĢdürüldü. Muğanda keçirilmiĢ
qurultayın qərarına əsasən Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanda olan torpaq
sahələri 110 əyan arasında paylanmıĢdı. Yerli feodalların b ir hissəsi hərbi
toqquĢmaların gediĢində məhv edildi, digər hissəsi isə torpağa sahib olmaq
hüququndan məhrum olundu. Ölkədə mövcud olan torpaq fondunun yalnız cü zi b ir
hissəsi yerli əyanların əlində qaldı.
Qazan xanın islahatından sonra torpaq mülklərinin bölüĢdürülməsində
dəyiĢikliklər baĢ verdi. 1303-cü ildə hərbi xid mət etmiĢ monqollara dövlət
fondundan torpaq paylanması haqqın da fərman verilmiĢdi. Ġqta torpaqların ın
paylanması monqol qoĢununun strukturuna uyğun gəlirdi. Ġqta torpaqların ın
satılması qadağan edildisə də, onlar gerçəkdə irsi səciyyə daĢıyırdı. Bu torpaqlardan
əldə olunan vergilər iqta sahibinə, iqtadara məxsus idi. Ġqta mülkləri iri qoĢun
vahidləri üçün nəzərdə tutulmuĢ böyük torpaq sahələrinə ayrılırd ı. Hülakular
dövlətinin metropoliyası o lan Azərbaycanda daha çox iqtalar paylan mıĢdı. ġirvanda
geniĢ torpaq sahələri, MeĢkin və GuĢtəsfı bölgələri bütövlüklə feodallara iqta
hüququnda verilmiĢdi.
Qazan xanın islahatından sonra dövlət torpaq fondu hesabına mülk və vəqf
torpaqlarının artması prosesi sürətləndi. XIV əsrin birinci yarısında iri feodalların
əlində geniĢ torpaq sahələrinin cəmləĢ məsi prosesi gücləndi. BoĢ qalmıĢ sahələrin
istifadəsi və abadlaĢdırılması bu iĢdə az ro l oynamad ı. Lakin bu proses əsasən xırda
torpaq mülkiyyətçilərinin iflası hesabına gedirdi.
Monqol iĢğalları dövründə azad kəndlilərin torpağa təhkim edilməsi prosesi
gücləndi. Qazan xanın 1303-cü ildə verdiyi fərmana əsasən torpaq mülkiyyətçiləri
yaĢayıĢ yerindən qaçmıĢ kəndliləri 30 il ərzində geri qaytara bilərd ilər. Torpaq
sahiblərinə baĢqa sahibkarın mü lkündən qaçmıĢ kəndlini qəbul etmək qadağan
olunmuĢdu. Bu, Azərbaycanda (eləcə də ġərqdə) kəndlilərin torpaq sahibinə deyil,
torpağa təhkim olun ması haqqında ilk hüquqi sənəd idi.
Monqol iĢğalı dövründə kənd icmaları da dövlətdən asılı vəziyyətə
salmmıĢdı.
Vergi və mükəlləfiyyətlər. XIII əsrin 30-50-ci illərində monqolların tətbiq
etdiyi ağır vergi siyasəti ölkə iqtisadiyyatma yeni zərbə vurdu. Monqol
52
hökmdarları vergilərin yığılmasında istifadə olunan üsulların, zorakı tədbirlərin
faydasızlığına əmin olduqdan sonra vergi sistemində müəyyən qayda yaratmağa
cəhd etdilər. 1254-cü ildə Munke xanın sərəncamı ilə bütün Monqol imperiyası
hüdudlarında əhalin in ümu mi siyahıyaalın ması keçirild i. Gəncəli Kirakos yazırdı:
"Qadınlar istisna olunmaqla, on yaĢına çatmıĢ bütün adamları siyahıya alırdılar.
Əhalidən müəyyən olunmuĢ həddən artıq olan vergiləri amansızlıq la tələb ed irdilər,
xalq dilənçi vəziyyətinə düĢ müĢdü. Verg i yığanlar əhaliyə görünmə miĢ əzab və
iĢgəncələr verirdilər".
XIII əsrin 50-ci illərin in sonlarında təĢəkkül tap mıĢ Hülakular (Elxanilər)
dövlətində monqol caniĢin lərinin hakimiyyəti dövründəki vergi sistemin in qaydaya
salın ması, mərkəzləĢdirilməsi və təkmilləĢdirilməsi üçün bir sıra tədbirlər həyata
keçirildi. Elxanilər yerli in zibati vergi sisteminin ənənələrin i əsasən saxlamağa, bu
sistemi Çingiz xan dövründən miras qalmıĢ "Ulu Yasa"nın geridə qalmıĢ feodal-
patriarxa l qaydaları ilə u zlaĢdırmağa çalıĢırdıla r.
XIII-XIV əsrlərin mənbələrindən məlu m olur ki, bu dövrdə zəhmətkeĢ
əhalidən dövlət və feodalların mənafeyinə 45 adda mü xtəlif vergi və mükəlləfiyyət
tələb edilird i.
Ġstifadə olunan torpağın müqabilində alınan baĢlıca vergi xərac idi.
Atabəylər dövləti dövründə bu vergini ödəmək əhali üçün həllo lunmaz problem
deyildi: " xərac vergisi becərilən əkin sahələrin in, bağların müqabilində ödənilməli
idi. Məhsulsuzluq Ģəraitində bu vergi tələb olun murdu. Alınan xərac məhsuldar
mü lk torpaqlarından əldə olunan məhsulun 10 və ya xud 5 fa izini təĢkil ed ird i".
Monqol hökmdarlığı dövrü (XIV əs rin əvvəlləri istisna olunmaqla)
vergilərin (habelə xəracın) a rtımı təmayülü ilə səciyyəvi olmuĢdur. Hətta rəsmi
sənədlərdə qeydə alınmıĢ məlu matlardan aydın olur ki, xərac vergisi məhsulun 60-
70 faizini, əlavələrlə isə 70-80 faizini təĢkil etməyə baĢlamıĢdı. Lakin vergiyığanlar
və vergilərin yığılması iĢini icarəyə götürmüĢ Ģəxslər əhalidən müəyyən edilmiĢ
həddən artıq məhsul qoparmağa can atırdılar. Xərac ildə iki dəfə y ığılırdı: ilin
əvvəlində (Novruzda) bu vergi əsasən pulla, məhsul yığımı dövründə isə pul və
məhsulla ödənilirdi.
Vergin in kəmiyyəti becərilən torpağın sahəsinə müvafiq idi. Divan
torpaqlarından xə racın yığ ılması iĢi ayrı-ayrı feodalların ica rəsinə verilird i. Yığ ılan
xəracın 1/3 hissəsi xəzinəyə daxil edilir, 1/3 isə icarədarın xeyrinə gedird i.
Monqol iĢğalçılarının tətbiq etdiyi ağır vergilərdən biri də qopçur (monqol
dilində "otlaq" mənasına gəlir) idi. Bu vergini əvvəllər köçəri maldarlar ödəyirdilər
(hər 100 baĢ mal-qaradan 1 baĢ heyvan alınırdı). Tədricən qopçur can vergisinə
çevrilərək Ģəhər və kəndlərin oturaq əhalisinə də Ģamil ed ild i. Qopçurun tətbiq