Heydə r ə LĠyev
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qazan xanın islahatları.
55
baĢ verən siyasi və ictimai-iqtisadi böhran ən yüksək səviyyəyə çatdı. ĠĢğal altındakı ölkələrin müdhiĢ dağıntılara məru z qalması, arası kəsilməyən feodal çəkiĢ mələri, zəh mətkeĢ əhalinin amansız Ģəkildə talan olunması nəticəsində öz yerlərini tərk etməsi və digər amillər kənd təsərrüfatı istehsalının kəskin s urətdə azalmasına, Ģəhərlərin iqtisadi həyatının ölgünləĢməsinə gətirib ç ıxa r-mıĢdı. Dövlət xəzinəsinin, feodalların gəlirinin azalması Elxan i hökmdarı Qazan xanı (1295-1304) daxili siyasət istiqamətin i əsaslı surətdə dəyiĢməyə, bir sıra mühü m islahatlar keçirməyə məcbur etdi. Qazan xan dövlətin mərkəzləĢdirilməsi prosesinə maneçilik törədən monqol mənĢəli hərbi-köçəri əyanlara qarĢı mübarizədə yerli əyanlara, müsəlman ruhanilərinə, hakim sülalə ilə əlaqədar olan, hakimiyyətin mə rkə zləĢdirilməsinə tərəfdar çıxan monqol-türk mənĢəli köçəri əyanların bir q isminə arxalanırd ı. Qazan xan, onun ardınca isə monqol hərbçilərinin əksəriyyəti fəth olunmuĢ ərazidə öz mövqelərin i möhkəmləndirmək üçün islamı qəbul etdilər. Ġslam yenidən dövlət dini səviyyəsinə yüksəldi. Müsəlman müqəddəslərinə məxsus olan vəqflərə, din i təĢkilatlara, ruhanilərə geniĢ torpaq sahələri bağıĢlandı. Qazan xan ın həyata keçirdiyi islahatların əsas təĢəbbüskarı və həyata keçirəni baĢ vəzir, təbib, dövrün məĢhur tarixçisi Fəzlullah RəĢidəddin idi. Ġslahat vergi sistemin in sabitləĢdirilməsi, verg i zülmünün yumĢaldılması, vergilərin yığılması prosesində mövcud olan sui-istifadə hallarının aradan qaldırılması vasitəsilə əkinçiliy in və Ģəhər iqtisadiyyatının yüksəliĢin i təmin etmək məqsədi güdürdü. Tədbiri həyata keçirən Ģəxslərin qənaətinə görə, bu islahat dövlət xəzinəsinin sabit Ģəkildə gəlirlərlə təchiz o lunmasın ı təmin et məli idi. Ġslahatların əsas hissəsi 1297-1304-cü illər ərzində həyata keçirild i və inzibati aparatın təqribən bütün sahələrini əhatə etdi. BaĢ verə biləcək mü xtəlif qeyri-qanuni əmə llərin aradan qaldırılması üçün Qazan xan Elxanilər dövlətinin bütün maliyyə verg i sisteminin yenidən qurulması siyasətini yeritməyə baĢladı. Vergi verməli olan əhalinin siyahısı tərtib o lundu, vergilərin növləri, məbləği və vaxtı dəqiq müəyyən edildi. Verg ilə rin növləri, ödənilmə vaxtı taxta, metal, daĢ lövhələr üzərində həkk o lundu və müxtəlif yaĢayıĢ məntəqələrinin nəzərəçarpan yerlərində qoyuldu. Tərtib olunmuĢ dövlət sənədlərinə düzəliĢlərə imkan vermə mək məqsədilə həmin sənədlərin əsli ġənbi-Qa zanda yerləĢmiĢ xüsusi yerə təhvil verilməli idi. Həyata keçirilən islahata əsasən xərac və qopçur vergilərinin məb ləği, ödənilmə vaxtı, qaydası müəyyən edilmiĢdi. Dövlət torpaqlarından alınan xərac 56
vergisi məhsulun 60 faizini təĢkil edirdi, xüsusi torpaq sahələrində isə əldə olunan məhsulun 10 faizi xərac vergisi Ģəklində ödənilməli id i. Verg i alınarkən tərk edilmiĢ, uzun müddət ərzində becərilməmiĢ torpaq sahələrini becərən lərə güzəĢtlər edilird i. Bu cür sahələrin sahibləri becərmən in ilk ilində bütün vergilərdən azad olunurdular. Üçüncü ildən etibarən, torpaq becərildikdən sonra, torpağın becərilməsi çətinliyindən asılı olaraq xəracın məcmusu tədricən 3/4, 2/3 və 1/2 qədər azaldılmıĢdı. Belə torpağı becərən Ģəxs mü lk hüququnda həmin torpaq sahəsinin sahibinə çevrilird i. Qazan xan Ģəhər iqtisadiyyatının inkiĢafı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən bir sıra islahatlar da keçirmiĢdi. Pul tədavülü üzrə, ticarət yollarının qorunması, bac toplanması, ta mğa vergisinin yığılması sahələrində təsirli tədbirlər görülmüĢdü. Bütün Hülakular dövləti miqyasında sikkə zərb olun ması iĢində vahid qayda bərqərar edildi. 1301-1302-ci illərin islahatı nəticəsində dövlət ərazisində vahid ölçü və çəki sistemi tətbiq olundu. Təbrizdə mövcud olmuĢ çəki və ölçü vahidlərindən nümunə kimi istifadə edilirdi. Yo l keĢikçilərinin (rahdarların) sayı artırılırdı. XIV əsrin əvvəllərində rahdarların sayı 10 min nəfərə çatmıĢdı. Qazan xan ın islahatları A zərbaycanda Ģəhər həyatının müəyyən dirçəliĢinə, ticarətin canlan masına yard ım etdi. Lakin bu islahatlar tam Ģəkildə həyata keçirilməd i. Bunun üçün o dövrdə obyektiv Ģərait də yox id i. Qazan xanın islahatları ticarət yolların ın təhlükəsizliyini təmin edə b ilmədi. Dövlət miqyasında tətbiq edilmiĢ vahid ölçü və çəki sistemi tənəzzülə uğradı. 1303-cü ildə Qazan xan hərbi feodal əyanlarının mənafeyi na minə xüsusi fərman vermiĢdi. Bu fərmana əsasən dövlət torpaq mülkiyyəti (divani) fondundan onlara iqta hüququnda sahələr verilməyə baĢlandı. Türk-monqol mənĢəli feodallar Muğan, ġirvan və Arranda geniĢ iqta sahələrinə malik oldular. XI-XII əsrlərdə iqta ömü rlü k Ģərti torpaq sahəsi idi. XIV əsrdə isə bu sahələr feodalların irsi istifadəsinə keçd i. Ġqtadar vergi to xunulmazlığı hüququna malik olub, iqta əra zisindəki əhali ü zərində geniĢ səlahiyyətlərdən istifadə edirdi. 1303-cü il fərmanına əsasən kəndlilərin bir yerdən digər yerə keçməsi qadağan olunmuĢdu. Kəndli torpağa təhkim ed ilmiĢdi. Lakin qaçmıĢ kəndlilərin əksəriyyəti keçmiĢ məskənlərinə qayıtmadı. Onları zorla qaytarmaq isə torpaq sahiblərinə müyəssər olmadı.
Qazan xanın torpaq islahatı dövlətin mərkəzləĢdirilməsi xəttinə zidd id i, obyektiv olan proseslərin qarĢısını ala bilmədi və XIV əsrin 30-cu illərində feodal separatçılığın ın güclən məsi dövlətin tənəzzülü üçün əlveriĢli zəmin yaratdı.
Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|