57
Sənətkarlıq istehsalı. Əsnaflar. Monqol iĢğalları dövründə əksər
Ģəhərlərdə iqtisadiyyatın kəskin surətdə zəifləməsi yaĢayıĢ məskənlərində ticarət və
sənətkarlıq ünsürlərin in art masına səbəb oldu. Lakin iri, o rta, bəzi xırda Ģəhərlərin
əhalisinin ictimai tərkibində əsaslı dəyiĢikliklər baĢ vermədi. Sənətkarlar və tacirlər
faiz baxımından Ģəhər əhalisi arasında aparıcı mövqeyə malik id ilər. Hələ XIII
əsrin 70-ci illərində səyyah Marko Polo qeyd edirdi ki, Təbrizin əhalisi əsasən
sənətkarlardan və tacirlərdən ibarətdir. XIII əsrin sonu və XIV əsrin əvvəllərində
Təbriz Ģəhərinə tacir və sənətkarların axın ı prosesi davam edirdi, bunun sayəsində
Ģəhərin qala divarlarından xaricdə geniĢ ticarət-sənətkarlıq məhəllə ləri meydana
gəldi. XIV əsrin əvvəllərində Elxanilər iqamətgahının yerləĢdiyi Sultaniyyə Ģəhəri
ərazisində xeyli miqdarda tacir, sənətkar məskunlaĢdı.
Sənətkarlığın ən geniĢ yayılmıĢ sahələrindən biri to xuculuq idi.
Toxuculuqda pamb ıq və ipək parça ların istehsalı mühüm yer tuturdu. To xuculuq
Təbriz, Gəncə, Naxçıvan, Xoy, Beyləqan və Ərdəbil Ģəhərlərin in iqtisadiyyatında
əsas rol oynayırdı.
Elxan i hökmdarları Çindən, Orta Asiyadan, Ġrandan, Hindistandan, Kiçik
Asiya və Ərəb ölkələrindən mü xtəlif ixtisasdan olan sənətkarları Azərbaycana cəlb
edirdilər.
XIII əsrin sonu - XIV əsrin əvvəllərində xeyli xərc çəkilməklə Təbrizdə bir
sıra iri sənətkarlıq emalatxanaları (karxanalar) təĢkil edild i. Bu karxanalarda
monqol xanlarının tələbatını ödəyən bahalı ipək parçalar hazırlan ırd ı. Həmin
dövrdə zərli parçalara tələbat çoxalır, bu cür parçaların istehsalı kəskin surətdə
artırd ı. Təbriz Ģəhərinin ətrafında (məsələn, Rəbi-RəĢid idə) xeyli to xuculuq
karxanası fəaliyyət göstərirdi. Azə rbaycanda və dövlətin digər ərazilə rində mövcud
olan karxanaların ço x h issəsi dövlətin (xəzinənin), baĢ vəzir iĢləmiĢ Fəzlullah
RəĢidəddinin ixtiyarında id i. Dövlət (xəzinə), iri feodallar bu karxanalardan külli
miqdarda gəlir əldə edirdilər.
XIII əsrin 70-ci illərində Azərbaycanda olmuĢ Marko Polo ġirvanı nəzərdə
tutaraq qeyd edirdi ki, "burada xey li ipək var, zərli və ipək parçalar hazırlan ır, belə
gözəl parçalara heç b ir yerdə təsadüf etməzsiniz".
Azərbaycan Ģəhərlərində to xuculuqla əlaqədar olan baĢqa sənət sahələri də
vardı. Ġpək və pamb ıq parçalardan süfrələr, çalmalar, ipək və yun parçalardan
çadırlar hazırlan ması, dərzilik, bədii tikmə sənəti, boyaqçılıq iĢi və s. geniĢ
yayılmıĢdı.
Azərbaycan sənətinin mühüm və geniĢ yayılmıĢ növlərindən biri xalçaçılıq
idi. Azərbaycan xalçaları ö lkən in hüdudlarından kənarda da məĢhur id i. Elxani
xəzinəsi və ayrı-ayrı feodallar Ģəhər və kənd xalçaçılarından xüsusi vergilər
58
alırdılar. Bir ço x xalçalar mü xtəlif d ini və tədris müəssisələrinə (məscid, xanəgah,
mədrəsə və s.) bağıĢlanırdı.
MetaliĢləmə sənəti Ģəhərlərin iqtisadi həyatında mühü m yer tuturdu. Orta əsr
Ģəhərləri Beyləqanın, Qəbələnin ərazisində aparılmıĢ arxeoloji qazıntılar, yazılı
mənbələr sübut edir ki, metal üzə rində iĢləmiĢ orta əsr sənətkarları soyuq və isti
üsulla döymənin, tökmənin mü xtəlif texn iki vasitələrindən istifadə etmiĢ, bütün
əmək alətlərini, məiĢət üçün zəruri ləvazimatı, bir sıra silah ları hazırla mağı
bacarmıĢlar.
Mis və mis-bürünc məmulatın ın, əsasən məiĢət təyinatlı qab-qacağın
istehsalı metaliĢləmə sənətinin iri sahələrindən olmuĢdur. Təbriz, Gəncə-Naxçıvan,
Xoy, ġə mkir Ģəhərləri monqol yürüĢlərinə qədərki dövrdə meta liĢlə mə sənətinin
mühü m mərkəzləri idi. Həmin Ģəhərlərdə bu sənətin bütün sahələri üzrə sənətkarlar
fəaliyyət göstərirdilər. Gəncədə soyuq silahlar, Xoyda mis silah növləri, ġəmkirdə
bıçaqlar hazırlanırdı. ġiz bölgəsində qızıl və qurğuĢun hasil edilir, emal olunurdu.
Monqol iĢğallarından sonra bu Ģəhərlərdə metal e ma lı iĢi tənəzzü lə uğradı. Ya lnız
Təbrizdə sənətin bu sahəsi in kiĢaf etdi və yüksək tərəqqi səviyyəsinə çatdı.
Elxan ilər soyuq silahların istehsalına böyük əhəmiyyət verirdilər.
ġəhərlərdə mü xtəlif soyuq silahlar hazırlayan xey li yerli və monqol mənĢəli
sənətkar vardı. Əsir kimi istis mar o lunan belə sənətkarlar dövlət müəssisələrində
(karxanala rda) ağır ə mə k Ģəraitində çalıĢırd ıla r. Qa zan xan həmin karxanalarda
iĢləyən sənətkarların vəziyyətini bir qədər yüngülləĢdirə bilən xüsusi islahat
keçirdi: silah hazırlayan emalatxanalar adi sənətkarlıq emalatxanalarına çevrild i.
Dövlət xəzinəsi silah ları bazarlarda pul ödəmək Ģərti ilə almağa baĢladı və bu tədbir
yaraq-əsləhə istehsalının bir qədər geniĢlən məsi üçün Ģərait yaratdı.
Yaxın və Orta ġərqdə mövcud olmuĢ məĢhur mərkəzlərin monqol iĢğalçıları
tərəfındən viran edilməsi dulusçuluq məmu latı istehsalının tənəzzülünə səbəb
olmuĢdu. Lakin məiĢət təyinatlı dulusçuluq məmulatı istehsalının azalmas ma
baxmayaraq, inĢaat üçün zəruri olan keramika məmu latın ın hazırlan masında
canlanma müĢahidə edilirdi. Azərbaycanın xatirə və mü lki təyinatlı obyektlərində
kera mik mo zaikadan geniĢ istifadə olunurdu. Təbrizdə, Su ltaniyyədə bu
istiqamətdə nəzərəçarpacaq uğurlar qazanılmıĢdı. XIV əsrin əvvəllərindən etibarən
Təbriz Ģəhəri keramika məmu latı istehsalı sahəsində yüksək inkiĢaf səviyyəsin ə
çatdı, ġərq ölkələrinin dulusçuluq məmulatı istehsalının tərəqqisinə mühüm təsir
göstərməyə baĢladı. 1357-ci ildə Bağdadda inĢa olunmuĢ Mərcaniyyə məscidinin
keramik mo zaikasının müəllifi təbrizli Əh mədĢah olmuĢdur.