59
1256-c ı ildə inĢa edilmiĢ Pir Hüseyn xanəgahının (ġa ma xı bölgəsində,
Pirsaatçay sahilində yerləĢir) keramik baxımdan tərtibatı Yaxın və Orta ġərq in
bədii keramika sənətinin incisid ir.
Ərdəbil də dulusçuluq istehsalının mərkəzlərindən biri idi. Burada iri
dulusçuluq emalatxanaları vardı.
Azərbaycan sənətkarlığında dəri məmu latı istehsalı mühü m yer tuturdu.
Təbriz və Marağa nəinki Azərbaycanda, habelə bütün Ya xın və Orta ġərqdə dəri
məmu latı istehsalının baĢlıca mərkəzləri id i.
Bu Ģəhərlərdə hazırlan mıĢ dəri məmu latı Elxani hökmdarlarının, d igər
feodalların tələbatın ı ödəyirdi. Təbrizdə dəri məmulatının satıld ığı xüsusi bazar
fəaliyyət göstərirdi. Marağada istehsal olunmuĢ dəri məmu latı nəinki Ģəhərdaxili
tələbatı ödəyirdi, habelə baĢqa Ģəhər və vilayətlərə də aparılırdı. Ərdəbil
yaxınlığında yerləĢmiĢ Xiyav Ģəhərciyi dəri məmu latının istehsalında ixtisaslaĢmıĢ
mərkəz id i. ġəhərcikdə ayaqqabı istehsalı xüsusilə in kiĢaf etmiĢdi.
XIII-XIV əsrlə rdə Azərbaycanın ağac emalı sahəsində nəccarlıq (xa rratlıq)
və dülgərlik mühü m yer tuturdu. Dülgərlər əsasən inĢaat iĢi üçün zəruri olan qapı
və pəncərə çərçivələri hazırlayırd ılar. Xarratlar isə əsasən məiĢət təyinatlı əĢyalar
düzəltməklə məĢğul olurdular. Monqol iĢğallarınadək olan dövrdə Ərdəbil və
Naxçıvan ölkən in əsas ağac emalı mərkəzləri id i.
XIV əsrin birinci yarısında Azərbaycanda inĢaat iĢinin inkiĢafı mü xtəlif
sahələrdə baĢ vermiĢ ixtisaslaĢma prosesində də öz əksini tapmıĢdı. Memarlıq
layihəsinin, inĢaat iĢinin rəhbəri olan memarla rın rolu getdikcə artmağa baĢladı.
Əməyin sosial təĢkilində dəyiĢikliklər baĢ verdi.
Orta əsr Azərbaycanında məiĢət təyinatlı ĢüĢə qablara, estetik tələbatı
ödəyən ĢüĢə bəzəklərə böyük ehtiyac vardı. Təbriz və Xiyav Ģəhərləri ölkənin əsas
ĢüĢə məmulatı istehsalı mərkəzləri id i.
Mənbələrdə metal hasilatına dair məlu mat cü zid ir. Məlu mdur ki, bu zaman
Azərbaycanda mis məmu latının hazırlan ması üçün zəruri olan xam metal Qafan və
Naxçıvan bölgələrində hasil edilird i. XIII əsrin əvvəllərində ġizdə qızıl, qurğuĢun
və civə yataqlarından da istifadə olunmuĢdur. Bakıda neft və duz çıxarılırdı.
Ehtimal et mə k olar ki, Gəncədə mü xtə lif silah ların istehsalı DaĢkəsənin metal fılizi
ehtiyatlarına əsaslanmıĢdır.
Bədii sənət sahəsində cildçi, xəttat, rəssam, həkkak, musiqiçi, katib
ixtisasları xüsusilə qiy mətləndirilməkdə id i. Bəd ii əlyazmaların tərtibatı iĢi
mürəkkəb sahələrdən biri olmuĢdur. Tərtibat iĢində xəttatlar, nəqqaĢlar, cildçilər və
zərqublar iĢtirak ed irdilər.
60
Sənətkarlar, xırda tacirlər ictimai mənafelərinin müdafiə o lunması üçün dini
ictima i-siyasi təĢkilatla r (ə xi) və peĢə təĢkilatla rı (əsnaf, möhtərifə , monqol iĢğalı
dövründə isə ozan) yaratmıĢdılar.
Əxi təĢkilatları Azərbaycanın əksər Ģəhərlərində, Azərbaycana qonĢu olan
müsəlman ġərqi ölkələrində mövcud idi. Gəncə, Təbriz, Ərdəbil, Bey ləqan və
Bakıdakı gizli əxi təĢkilatları haqqında yazılı və epiqrafık mənbələrdə məlu matlar
vardır.
Əxilər Ģəhər əhalisinin aĢağı təbəqələrini (sənətkarları, xırda tacirləri və b.)
birləĢdirən qardaĢlıq təĢkilatları idi. Bu təĢkilatlar antifeodal səciyyə daĢıyırdı və
mürəkkəb daxili quruluĢa malik id i. Bir Ģəhərin hüdudunda əxi təĢkilatına əxi Ģeyxi
baĢçılıq edird i. Xırda əxi qruplarına, təĢkilatlarına rəhbərlik edən Ģəxslər əxi
Ģeyxinə tabe idi. Əxi təĢkilatın ın subay üzvləri bu təĢkilat sistemin in aĢağı
pilləsində olmuĢlar. Əxi təĢkilatına ü zv olmaq istəyən Ģəxs dini-əxlaqi təmizlik
baxımından sınaqdan keçməli idi. Bütün bu qaydalar əxi təĢkilatın ın xüsusi
nizamnaməsində - fütüvvətnamədə öz əksini tapmıĢdı. Nizamnamə sənədinin əsas
və mühüm maddələrindən birində deyilird i ki, təĢkilat üzvü olmaq istəyən Ģəxs
qurĢaq bağlamalıdır. ġəxs mənəvi sınaqların mürəkkəb məcmusuna tab gətirə
bilird isə, təĢkilata qəbul ed ilirdi. Məkan və zamandan asılı o laraq təĢkilatın yeni
üzvlərini ig id və yaxud co mərd adlandırırdılar.
Əxilərin baĢlıca cəhəti qonaqpərvərliyə sitayiĢ idi. Əxiliyin insanpərvər
ideyaları, yo xsullara, səyyahlara yardım etməyə olan səmimi meyil Nizaminin
"Ġsgəndərnamə"sində, ərəb səyyahı və alimi Ġbn Bətutənin (XIV əsr) qeydlərin də
xüsusi heyranlıqla qiy mətləndirilmiĢdir. Əxi təĢkilatlarının insanpərvərliyi aĢkar
ictimai istiqamətə malik id i. On lar bir ço x hallarda zülmkarlıq edən feodalları qətlə
yetirirdilər.
Əxilər sənətkarlıq cəmiyyətlərinin (əsnaf, möhtərifə) təĢkilat və ideya
baxımından formalaĢ masına böyük təsir göstərmiĢlər. Əsnaflar bütün ticarət-
sənətkarlıq mərkəzlərində vardı. Sənətkarlar peĢə prinsipi əsasında birləĢmiĢdilər
(hər peĢənin öz təĢkilatı var id i).
Qazan xan ın islahatına baxmayaraq, monqol hakimiyyəti dövründə
Ģəhərlərdəki sənətkarlıq təĢkilatlarının hüquqları məhdudlaĢdırılmıĢdı. Əvvəllər
seçkili olan rəislər baĢçısı Elxanilər dövründə ali hökmdar tərəfindən təyin edilirdi.
Məsələn, XIII əsrin 30-50-ci illərində Təbriz möhtərifəsin in baĢçısı vəzifəsinə
monqol feodalı Munke Fu lad təyin olunmuĢdu. Hətta Qazan xanın hakimiyyəti
dövründə xüsusən sənətkarlıq təĢkilatlarında (ozan larda) Elxan i hökmdarlarının
nəzarətçiləri fəaliyyət göstərirdilər. Bu nəzarətçilərin baĢlıca diqqət obyekti
sənətkarlıq təĢkilatların ın maliyyə iĢ ləri olmuĢdur.