63
Çində istehsal olunmuĢ baĢqa məmulat da (xam ipək, ipək parçalar, zərlə to xunmuĢ
dibai, saxsı qablar və s.) id xal edilirdi. XIV əsrdə Dağıstanda (Kubaçi) hazırlan mıĢ
bürünc çıraqların Bakıda tapılması A zərbaycan Ģəhərlərin in bu ölkə ilə iqtisadi
əlaqə saxlad ığını göstərir. Azərbaycan Ģəhərləri ilə Orta Asiya Ģəhərləri arasında da
əmtəə mübadiləsi mövcud idi.
XIII-XIV əsrlərdə Hü laku lar dövlətin in əhatə etdiyi əra zidən keçən ticarət
yollarının bir sıra mühüm qolları (Ģahralı) Azərbaycan ərazisindən keçirdi. Əsas
Ģimal yolu Təbrizdən və Mərənddən keçərək Araz çayı sahillərinə qədər çatırdı.
BaĢqa bir yol Sultaniyyə, Zəncan, Kağəzkonan (Xunəc), Miyanə, Ucan, Təbriz,
Sərab, Ərdəbil, Biləsuvar, Mahmudabad, Bakı, ġamaxı və Dərbəndədək uzanırdı.
Həmin baĢ yolun bir qolu Araz çay ının kənarındakı Bəcirəvana, Beyləqana,
Ləmbərana, Bərdəyə, Gəncəyə, ġəmkirə, sonra isə Tiflisə doğru yönəlird i. BaĢ
yolun ikinci qolu isə Bərdədən Dərbəndə, oradan Ģimala, sonra isə K rıma doğru
gedirdi. BaĢ qərb yolu Təbrizdən baĢlayıb Mərəndə, Xoya, Naxçıvana, Dəb ilə
(Dvinə), oradan isə ƏrciĢə, Ahlata, Malazg irdə, Ərzuru ma, Ərzincana, Sivasa,
Trabzona, Qara dəniz sahillərinə doğru uzanırdı. Cənubla Ģərqi əlaqələndirən baĢqa
bir yol Təbrizdən baĢlayıb, Sərab və Ərdəbildən keçir, Xəzər dənizi sahillərinə,
TalıĢa istiqamətlənird i. Təbrizdən Əhərə, Bəcirəvana və Arrana doğru ayrıca b ir yol
istiqamət alırdı.
Azərbaycanın cənub əyalətlərindən keçən ticarət yolları əsasən iki
məntəqədən - Həmədandan və Sultaniyyədən baĢlanırdı. Hə mədandan baĢlanan yol
Zəncana çatdıqda Tarom və Miyanə yolları ad lanan iki qola parçalanırdı.
Zəncandan Taroma gedən yolun bir qolu Xalxal və Ərdəbilə, digəri is ə Səfidrud
vadisinə, sonra isə Səfıdrud sahili ilə Gilana və Ənzəliyə gedirdi. Ən zəli ilə Bakını
I dəniz yolu da birləĢdirirdi.
Zəncandan Miyanəyə gedən yol üç qola haçalanırdı: 1) ġimal yolu: Ərdəbil,
Muğan, Beyləqan, Bakı, Dərbənd (Bab ül-Əbvab); 2) ġimal-qərb yolu : Ucan,
Urmiya gölünün Ģima lından keçərə k Er mənistana, Qara dəniz sahilinə və Kiç ik
Asiyaya gedən yol; 3) Qərb yolu: Marağa, Urmiya gölünün cənub u - Ravənduz,
Mosul, Hələb, Qara dəniz sahillərinə qədər uzanırdı. Volqa yolu Astara vasitəsilə
Təbrizlə əlaqədar idi. Karvan Təbriz-Trabzon yolunu təxminən otuz gün müddətinə
qət edirdi. Bakı ġamaxı ilə tranzit ticarətdə Xəzər dənizində ən yaxĢı liman hes ab
olunurdu.
Çin və Hindistandan gələn ticarət yolu Orta Asiya və Ġrandan keçərək
Azərbaycana çatır, Xəzər dənizi sahili boyunca Ģimala doğru yönəlir, Qara dəniz
sahillərinədək u zanırd ı. Çin və Hindistandan Orta Asiyaya, Xəzər dənizi vasitəsilə
Azərbaycana ticarət yolu vardı. GətirilmiĢ mallar Kür və Rion çayları vasitəsilə
64
Qara dəniz sahillərinə çatdırılırd ı. BaĢqa birbaĢa yol - Araz sahili boyunca keçərək
Ermənistana, Suriyaya (ġam) və Beyn əl-Nəhreynə gedən qədim yol hələ də öz
əhəmiyyətini itirməmiĢdi. ġimaldan HəĢtərxan vasitəsilə Qızıl Ordanın ərazisinə,
Çinə istiqamətlən miĢ xüsusi karvan yolu da mövcud idi.
Çini Orta Asiya vasitəsilə Yaxın ġərq, Qara dəniz, Xəzər dənizi və Aralıq
dənizi ilə birləĢdirən karvan yolu qədimdən Ġpək yolu adı ilə məĢhur olmuĢdur. Bu
yolun əhəmiyyəti yalnız beynəlxalq ticarətlə məhdudlaĢmırd ı. Asiyanı Avropa ilə
əlaqələndirən Ġpək yolu mü xtəlif xalqların siyasi-diplo matik və mədəni
münasibətlərinin inkiĢafında müstəsna rol oynamıĢdır. Azərbaycan bu yolda ġərqlə
Qərb arasında sanki körpü id i.
XIII əsrin 30-cu illərindən etibarən "gümüĢ böhranı" tədricən aradan qalxd ı,
Azərbaycanda yenidən gümüĢ sikkələr zərb edilməyə baĢlandı. Gü müĢ pul sistemi
bərpa edildi. Qızıl pula n isbətən gümüĢ pul daha çox buraxılırdı. Ən yüksək pul
vahidi tümən, qızıl və gümüĢ balıĢ hesab olunurdu. Dinar, fəls, gümüĢ dirhəm daha
az dəyərə malik idi. XIII əsrin ikinci yarısında dövriyyədə yalnız qızıl tü mən və
qızıl balıĢ qalmıĢdı. Bu dövrdə gümüĢ dinar da buraxılmağa baĢlanmıĢdı.
Azərbaycanın pul dövriyyəsində xarici ölkələrin qızıl sikkələrindən də istifadə
olunurdu. Elxani hökmdarı Əh məd in hakimiyyəti dövründə (1282-1284) sikkələrin
dəyərinin aĢağı en məsi prosesi baĢlandı və bu proses XIII əsrin sonlarına doğru
daha da gücləndi. Elxanilər dövləti ma liyyə böhranına məruz qaldı və dövlətin
xəzinəsi boĢaldı. Bununla əlaqədar olaraq 1294-cü ildə Key xatu xanın əmri ilə
Təbrizdə kağız pulçao buraxılmasına baĢlanıldı. Çao daxili pul dövriyyəsi üçün
nəzərdə tutulmuĢdu. KeçirilmiĢ islahatın məqsədi dövriyyədə olan qızıl və gümüĢ
pulları icbari yolla dövlət xəzinəsində cəmləĢdirmək, onların xarici ölkələrə
axın ının qarĢısını almaqdan ibarət idi. Əhali kağız pulu qəbul et məkdən imtina
edirdi. Kağız pulların buraxılması yolu ilə böhranı aradan qaldırmaq təĢəbbüsü baĢ
tutmadı. Bu islahat dövlətin ma liyyə vəziyyətini nəinki ya xĢılaĢdırdı, əksinə, onu
daha da pisləĢdirdi.
Qazan xan (1295-1304) bir sıra iqtisadi, sosial tədbirlər həyata keçirməyə, o
cümlədən sikkə zərbi iĢini sabitləĢdirməyə baĢladı və bütün Hülaku dö vləti üçün
vahid pul sistemi yaratdı. Su i-istifadə hallarına yol verməmək məqsədilə Qazan xan
vahid sikkə nümunəsi müəyyən etdi. Sikkən in üzərində səciyyəvi hərflərlə icra
olunmuĢ üç gizli hərf iĢarəsi qeyd olunurdu. Qazan xanın pul islahatı t icarət
əməliyyatının geniĢlən məsinə yardım etdi.
Qazan xan ın islahatı nəticəsində ticarət əməliyyatları normal pul hesabı ilə
aparılmağa baĢlandı. Bu isə dövlətin ümu mi mədaxilinin artmasına səbəb oldu.
Ticarətin canlan ması və pula olan tələbat yeni zərb xanaların açılmasını zəruri etdi.